خودتحریمی نفتی با لغو سوآپ
به گزارش تاسیبسات نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، یکی از وزرای نفت دولت احمدی‌نژاد، با نام «سوآپ» گره خورده است. میرکاظمی کسی است که دستور قطع سوآپ نفت را پیش از شروع تحریم‌ها داد و به این ترتیب پیش از آنکه غرب بر علیه صنعت نفت کشورمان تحریمی وضع کند، باعث دوری نفت ایران از بازارهای منطقه شد. با وجود اینکه 5 سال از زمان قطع عملیات سوآپ می‌گذرد و این پرونده از زوایای مختلفی توسط کارشناسان بررسی شده و همگی معتقدند که این دستور اشتباهی استراتژیک بوده است، اما وزیر اسبق همچنان در تقلا برای اثبات درست بودن دستوری است که به گفته کارشناسان بزرگ‌ترین ضربه مادی و حیثیتی در آن دوران برای صنعت نفت بود.
قرارداد سوآپ نفت اولین بار سال 1375 بین ایران و قزاقستان منعقد شد و بر اساس این قرارداد ایران نفت را از این کشور از طریق دریای خزر دریافت و در پالایشگاه‌های تهران و تبریز استفاده می‌کرد و سپس معادل این میزان را از جنوب کشور در سواحل خلیج فارس به مشتریان نفت قزاقستان می‌داد. از این طریق همسایگان شمالی ایران که به آبهای آزاد راه نداشتند می‌توانستند نفت را به مشتریان خود برسانند و ایران نیز بابت هر بشکه سوآپ نفت مبلغی را دریافت می‌کرد و علاوه برآن در هزینه انتقال نفت به پالایشگاه‌هایی که در شمال کشور قرار داشت صرفه جویی می‌شد. به تدریج عملیات سوآپ گسترش یافت و شرکت نیکو که از ابتدا متولی این عملیات بود قرارداد سوآپ را با شرکت‌های مختلفی که در کشورهای شمالی قرار داشتند منعقد کرد. به گفته کارشناسان علاوه بر منافع مادی که سوآپ نفت برای کشورمان داشت، این عملیات می‌توانست ایران را به هاب انرژی در حوزه دریای خزر تبدیل کند و اهمیت استراتژیک آن برای کشور بیش از منافع مادی آن بود. اما بعدها میرکاظمی وزیری که تازه سکان نفت کشور را در دست گرفته بود، دستور قطع عملیات سوآپ را داد. در آن زمان وي به بهانه به صرفه نبودن سوآپ، آن را قطع و اظهار كرده بود كه سوآپ، كشور را به وارد كننده نفت تبديل كرده است؛ بهانه‌اي كه بعد از گذشت چند سال رنگ ديگري نيز گرفته است. ميركاظمي با استفاده از اصطلاح «شواپ»، اين عمليات مهم نفتي را به مسخره گرفت و گفت: با قطع سوآپ دست بابك زنجاني را از نفت كشور قطع كرديم. در این بین روز گذشته برخی مدیران نفتی کشور که در زمان قطع عملیات سوآپ در مسند کار بوده‌اند در میزگردی در دفتر «شانا» حاضر شده و زوایای مختلف قطع عملیات سوآپ را بررسی کردند. این نشست با حضور محمود آستانه، عضو هیأت مدیره شرکت نیکو و مشاور وزیر نفت، سید پیروز موسوی، مدیرعامل شرکت پایانه‌های نفتی، حمیدرضا شاهدوست، رئیس پایانه نفتی شمال و سید حمید حسینی، عضو هیأت مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی برگزار شد.
آستانه: قطع سوآپ؛ خود تحریمی ایران
محمود آستانه از زمان شروع عملیات سوآپ تا زمان قطع در شرکت نیکو حاضر بود و همه مراحل عملیات را از نزدیک شاهد بوده است و زمانی که وزیر وقت دستور قطع عملیات سوآپ را داد مصرانه روی اشتباه بودن این تصمیم تاکید کرد به‌طوری‌که در آن زمان به دستور میرکاظمی از جایگاهی که در نیکو داشت عزل شد. وی خاطرات زیادی از آن روزها دارد. به گفته آستانه، در ابتدا قرار بود روزانه ٣٠ هزار بشکه نفت از قزاقستان به ایران حمل و از طریق پایانه‌های نکا در داخل ایران مصرف شود. معادل آن هم در اختیار سوآپ‌کنندگان قرار بگیرد. برای این کار، سرمایه‌گذاری بسیار خوبی صورت گرفت. با سرعت زیاد خط انتقالی از نکا تا ری و تبریز احداث شد.
مشاور وزیر نفت افزود: این کار، یکی از استراتژیک‌ترین کارهایی بود که در طراحی‌ها پیش‌بینی شده بود، اما متاسفانه با تصمیم غلطی که درباره قطع سوآپ گرفته شد و به‌صورت یکطرفه قراردادهای بین ایران و کشورها یا شرکت‌های سوآپ‌کننده لغو شد، عملا کار روی خط لوله نکا- جاسک متوقف شد، آن هم درست در شرایطی که تحریم شده بودیم و به شدت به ارتباط با کشورهای دنیا و شرکت‌های مختلف نیازداشتیم. با این تصمیم، فضای بسیار بسته‌ای به وجود آمد. با این کار، همگام با افرادی که ما را تحریم کردند یک خودتحریمی هم از سوی خودمان انجام شد. وی در ادامه به دلایل میرکاظمی برای این تصمیم اشاره کرد و گفت: وزیر نفت اسبق اصرار داشت که برای هر بشکه سودی معادل 10دلار به ایران برسد، این در حالی بود که ما در بهترین شرایط چیزی حدود ٢ تا ٣ دلار سود کسب کردیم. آستانه در ادامه با بیان اینکه اساسا بنای ما این نبود که با سوآپ درآمد اقتصادی کسب کنیم، افزود: استراتژی کلان حاکمیت هم بر این مبنا بود که ایران در حوزه خزر به هاب انرژی بدل شود طور که می‌دانید نزدیک به ٤ درصد انرژی دنیا از حوزه خزر قابل تامین است. همان زمان هم در بررسی‌ها گفتیم اگر کشورهای حوزه خزر بخواهند به سوآپ بپردازند مسیر ایران کمترین هزینه و کوتاه‌ترین زمان دسترسی به آبهای آزاد را برای سوآپرها دارد. آستانه افزود: به وزیر وقت توصیه کردیم به نحو دیگری مدت قرارداد را به پایان برسانیم (اکسپایر کنیم) و به طرف لغو قرارداد نرویم. اما وزیر دستور لغو دادند و من دستنوشته‌ای از وی دارم که دستور لغو صریح و موکد داده و گفته هرکسی که عملیات سوآپ را ادامه دهد، متخلف از قانون بوده و برابر با قانون با او برخورد می‌شود. آستانه با بیان اینکه با عدد و رقم ثابت می‌کنیم دوستانی که این تصمیم را گرفتند اشتباه کردند، گفت: اما نباید صرفا نگاه اقتصادی به سوآپ داشته باشیم؛ نگاه ما استراتژیک بود. حضور ما در دریای خزر یک بحث بسیار مهم و اساسی است؛ به همین دلیل است که ما در ١٠ درصد از میدان شاه‌دنیز که یکی از میدان‌های بزرگ کشور آذربایجان است؛ سهیم هستیم. ما می‌خواستیم کشورهای حوزه دریای خزر را از مسیر ایران به آبهای آزاد برسانیم. متاسفانه این تصمیم به دلیل اطلاعات غلطی که در اختیار وزیر وقت نفت گذاشته بودند، گرفته شد. وی افزود: رقبای ما هم بیکار ننشستند و در منطقه شرق دریای خزر، مسیر محور قزاقستان به چین را فعال کردند، آمریکایی‌ها هم در فعال کردن این خط نقش پررنگی داشتند. روس‌ها مسیر دیگری را در شمال خزر ایجاد کردند، به این ترتیب ملاحظه می‌کنید که آهسته‌آهسته مسیرهای دیگر در خلال تعطیلی خط ایران شروع به کار کردند و برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت ما در خزر با ناکامی‌هایی مواجه شد. البته امیدوارم با گشایشی که در مذاکرات هسته‌ای به‌وجود می‌آید بتوانیم دوباره این خط را فعال کنیم. هم‌اینک مذاکراتی را با برخی شرکت‌ها شروع کرده‌ایم که امیدواریم در آینده بتوانیم این مسیر را احیا کنیم. وی در ادامه به بخشی از اظهارات میرکاظمی پرداخت که مدعی فساد در سوآپ شده بود. آستانه در این خصوص گفت: با تاکید می‌گویم هیچ رانتی در دل سوآپ برای شرکت‌ها وجود نداشت به‌خصوص اینکه، تقریبا شرکت‌های داخلی دخالتی در امر سوآپ نداشتند تا بخواهند بهره‌ای از رانت ایجاد شده ببرند و اگر آقایان سندی دارند به هر مرجع قضایی که دوست دارند ارائه کنند؛ ما با قدرت و قوت از عملیات سوآپ و آن چیزی که اتفاق افتاده دفاع می‌کنیم. وی افزود: در جایی هم اشاره‌ای به حضور آقای بابک زنجانی در سوآپ شده بود که باید بگویم اصلا داستان آقای بابک زنجانی به زمان بعد از عملیات سوآپ بر‌می‌گردد و نه در بحث سوآپ و نه در حمل محموله‌ها، ایشان هیچ‌گاه طرف قرارداد با شرکت نیکو نبودند.
حذف یک ظرفیت تجاری
دکتر حمید حسینی یکی از کسانی بود که بعد از مخالفت وزیر نفت وقت شروع به تنظیم گزارشی کرد تا با مستندات دقیق به وی نشان دهد که تصمیم اشتباهی درخصوص قطع سوآپ گرفته است. وی که در آن زمان نیز عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی بود درخصوص سوآپ اظهار کرد: از دید من، سوآپ یعنی استفاده از ظرفیت تجاری یک کشور. ما خیلی به این مساله توجه نکرده‌ایم. هر کشور دیگری که موقعیت ایران را به لحاظ جغرافیایی و استراتژیک داشت بیشترین استفاده را از این مزیت خود می‌برد، اما ما چه کردیم؟ دست کم در یک مورد کاری را که در منطقه شروع کرده بودیم و ابتکار عمل با ما بود با تصمیم غلط آقای وزیر وقت در سال ٨٩، فرصت را از دست دادیم و امروز افسوس گذشته را می‌خوریم. وی درخصوص تصمیم میر کاظمی گفت: آقای وزیر تصمیم اشتباهی گرفته بودند و حاضر نبودند از این تصمیم اشتباهشان برگردند. ما فکر می‌کردیم مشکل آنها استدلال فنی و کارشناسی است، بنابراین، یک تیم کارشناسی در اتحادیه تشکیل دادیم و ماه‌ها روی این موضوع کار کردیم و با عدد و رقم نشان دادیم کسانی که در سال‌هایی که سوآپ برقرار بود چقدر هزینه کردند و چقدر سود نصیب‌شان شد. بارها و بارها با سند و مدرک گفتیم اینکه شما می‌گویید در هر بشکه ٥ دلار سود سوآپ است اصلا با هیچ منطقی جور در‌نمی‌آید. متوسط قیمت‌ها و اختلاف قیمت‌های شمال و جنوب را در‌آوردیم و یک جدول کارشناسی تهیه کردیم اما اثر نکرد. حسینی با بیان اینکه با فسخ قرارداد سوآپ و از دست دادن فرصت‌ها، اعتماد طرف مقابل را از دست دادیم، گفت: علاوه براین حلقه رابط با کشورهای همسایه خزر را هم ضعیف‌تر کردیم؛ مثلا ببینید الان برای مراوده معمولی با کشور آذربایجان یا ترکمنستان باید حتما از ویزا استفاده کنیم، چرا این اتفاق افتاده؟ برای اینکه آنها حس می‌کنند دیگر به ما نیازی ندارند.
ما امروز به دلیل برخی حرکت‌های غیراصولی و غیرکارشناسی موقعیتمان را در منطقه از دست داده و تضعیف شده‌ایم.
عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت و گاز درخصوص ادعای وزیر نفت وقت درباره فساد در عملیات سوآپ گفت: تاکتیک این دوستان در مواجهه با حرف‌های کارشناسی و اصولی همیشه این بوده است. وقتی نمی‌توانند پاسخی بدهند و منطقی ندارند، به تهمت و افترا متوسل می‌شوند. این عده هنوز از تصمیمی که درباره سوآپ گرفته‌اند، دفاع می‌کنند؛ اما بعد از این همه سال هنوز مدرکی به دادگاه ارائه نکرده‌اند و تنها به گفتن سخنانی از این دست اکتفا می‌کنند. آن زمان آنها فکر می‌کردند هرجایی که قرار است کاری انجام شود حتما یک عده‌ای دارند می‌خورند و می‌برند، بنابراین باید مچ آنها را گرفت.
حسینی در ادامه درخصوص امکان از سرگیری دوباره سوآپ گفت: فکر می‌کنم باید دو پیش زمینه برای امکان سوآپ مجدد در کشور فراهم شود؛ اولا اینکه باید جو شایعه و تهمتی را که درباره سوآپ درست کرده‌اند، تمام کرد. به اعتقاد من وزارت نفت نمی‌تواند حریف این افراد شود؛ این موضوع باید در جلسه شورای‌عالی امنیت ملی بحث شود و یکبار برای همیشه پرونده آن بسته شود. نه اینکه
هر از گاهی عده‌ای بیایند و با اینکه مدرکی ندارند آقای زنگنه یا وزارت نفت را متهم کنند که اینها در حال توزیع رانت هستند. وی تاکید کرد: این اطمینان باید وجود داشته باشد که یک وزیر به‌صورت یکطرفه به لغو سوآپ اقدام نکند و شرکت‌های خارجی هم مطمئن باشند که با تغییر دولت‌ها این تصمیم لغو نمی‌شود. دوم اینکه باید منتظر باشیم تا مذاکرات به نتیجه برسد. اگر مذاکرات هسته‌ای به نتیجه رسید قطعا ایران، بهترین مسیر برای انتقال انرژی در منطقه خزر است. مثلا قزاق‌ها بسیار علاقه‌مند هستند تا از مسیر ایران نفتشان را به آبهای آزاد ببرند.
موسوی: 22 میلیون بشکه سوآپ نفت
در ادامه مدیرعامل پایانه‌های نفتی کشور با بیان اینکه این تصمیم یک شوک به کل عملیات صنعت نفت بود، گفت: من و بسیاری از فعالان سوآپ واقعا نمی‌دانستیم چه اتفاقی افتاد که این تصمیم گرفته شد. تاسیسات میلیارد دلاری و نیروی انسانی کارآمدمان در پایانه نکا بیکار شدند و درآمدی را که می‌توانستیم از محل سوآپ به‌دست بیاوریم صفر کردیم، آن‌هم به این بهانه که قرارداد اشتباه بوده و منافع ایران را تامین نمی‌کرده است!
وی افزود: عملیات سوآپ جزو برنامه‌های وزارت نفت بود، برهمین اساس هم احداث تشکیلات و تاسیسات بسیار مجهز و مرتبط با هم در شمال کشور پایه‌ریزی شد که از آن جمله، ساخت مخازن، بارانداز، حوضچه و خط لوله نکا – تهران بود. موسوی در ادامه به هزینه‌های هنگفتی که به منظور ایجاد زیر‌ساخت برای انجام عملیات سوآپ شده و در این سال‌ها بیکار رها شده است، اشاره کرد و گفت: در مورد هزینه‌های صورت گرفته برای عملیاتی شدن پایانه شمال برای انجام سوآپ، باید بگویم که نیم میلیارد دلار را فقط برای اجرای پایانه هزینه کردیم و ١٧٠ میلیون دلار هم برای خط لوله هزینه شد. در این سال‌ها، تجربه زیادی کسب کردیم اما از ٢٥ تیر ٩١ دیگر سوآپی نداشتیم؛ البته رسما از سال ٨٩ سوآپ قطع شد و در این مدت بخشی از تعهدات باقی‌مانده بود که آن را انجام دادیم. موسوی درباره زیانی که در نتیجه قطع سوآپ به کشور تحمیل شده است، گفت: در این سال‌ها حدود ٢٢٦ میلیون بشکه نفت خام سوآپ شد. باید میزان قیمت‌ها و سود و زیان این معامله‌ها را سنجید و محاسبه کرد. در عین حال باید فرصت‌های از دست رفته در این سال‌ها را محاسبه کرد و با عدد و رقم گفت که چه خسارتی داشتیم. علاوه بر این در این سال‌ها به تامین فرآورده برای نیروگاه شمال اقدام می‌کردیم که با قطع سوآپ این روند هم متوقف شد و مجبور شدیم از مسیرهای دیگری این سوخت را تامین کنیم. خب، باید به همه اینها، هزینه نگهداشت و تعمیرات و نوسازی را هم اضافه کنم.
شاهدوست: قطع سوآپ؛ سوت و کور نکا
رئیس پایانه نفتی شمال نیزبا بیان اینکه ترمینال نکا یکی از ترمینال‌های خوب دنیاست، گفت: تمام بخش‌های فنی آن از استاندارد بالایی برخوردار است و من به‌عنوان مدیر این ترمینال بسیار متاسف هستم که ترمینال الان سوت و کور است و هیچ عملیاتی در آن انجام نمی‌شود. ماموریت اصلی ما سوآپ نفت خام بود و امروزهیچ کاری در این زمینه انجام نمی‌دهیم. تنها کاری که می‌کنیم کمک به پهلودهی کشتی فرآورده‌های نفتی است. ما چهارسال خیلی بد را از لحاظ نیروی انسانی در پایانه نکا سپری کردیم؛ نیروهایی که برای این کار آموزش دیده بودند، همه بیکار شدند.
انتهای پیام