قصه تالاب هامون و قراردادهایش
به گزارش تاسیسات نیوز به نقل از خبرگزاری فارس، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با بیان اینکه به دلیل تبخیر زیاد آب، بخش اعظمی از تالاب هامون خشک شده است، می‌گوید: برنامه مدیریت جامع تالاب هامون پنج ماه است که نهایی شده و منتظر تصویب آن در شورای برنامه‌ریزی استان هستیم.
محسن سلیمانی ، آخرین وضعیت تالاب هامون را چنین توصیف کرده است: اساسا تالاب هامون تالابی است که در پایاب یک مسیل و یک رودخانه قرار گرفته است و در کل، شکل و مدل تالاب‌ها به‌گونه‌ای است که در فصول پرآب سال در حداکثر و بهینه‌ترین حالت خود هستند و وقتی به سمت شهریور که پایان فصل بارش‌ها است می‌رویم، اکثر تالاب‌ها به دلیل تبخیر آب، حجم آنها کاهش پیدا می‌کند.
پایگاه «دیده‌بان محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران» نیز در گزارشی آورده است: روزگاری دشت سیستان انبار غله ایران بود ولی اکنون جز خشکی و ویرانی چیزی در آن مشاهده نمی‌شود. دلیل اصلی این ویرانی بستن رود هیرمند توسط کشور افغانستان است.
دولت افغانستان به‌رغم معاهدات بین دو کشور از جمله قرارداد گلداسمیت و معاهده ۱۳۱۵ که تقسیم ۵۰ به ۵۰ آب هیرمند را مقرر کرده و قرارداد ۱۳۵۱ که مقرر می‌دارد حقابه ایران از هیرمند ۲۶ متر مکعب در ثانیه باشد، هرگز به تعهدات خود پایبند نبوده و با شیوه‌های مختلف مانع از رسیدن آب به سمت ایران و دریاچه هامونی شده که زمانی منبع غذایی مردمان سیستان و حتی مردم ایران بوده است. جالب اینکه پس از کودتا علیه نظام پادشاهی در افغانستان در سال ۱۳۵۲، افغان‌ها محمد موسی شفیق، نخست‌وزیر نظام سابق افغانستان را که در سال ۱۳۵۱ قرارداد حقابه ایران از هیرمند را امضا کرده بود دستگیر کردند.
این وضعیت علاوه بر خشکسالی و فاجعه زیست محیطی موجب انتشار گسترده گردوغبار و آواره شدن ده‌ها هزار سیستانی و کوچ اجباری آنان به دیگر مناطق ایران در دهه ۱۳۵۰ شد. رود هیرمند و شعب اصلی آن از کوه‌های مرکزی افغانستان (کوه‌های هندوکش) سرچشمه می‌گیرد و در نهایت به دریاچه هامون می‌ریزد.
در سال ۱۸۹۶ به علت جاری شدن سیلاب‌های شدید، رود هیرمند از مجرای اصلی خود که قسمتی از مرز بین دو کشور را مشخص می‌کرد، به سمت مغرب انحراف یافت و قسمت اعظم آب هیرمند از مجرای دیگر وارد دریاچه هیرمند شد و به دنبال آن کم‌آبی و نیز بروز خشکسالی در سال ۱۹۰۲ بر شدت اختلاف بین دو دولت ایران و افغانستان افزود و باعث شد که طرفین موضوع را به حکمیت دولت انگلیس ارجاع کنند.
در سال ۱۹۰۵ انگلیسی‌ها هیاتی را به سرپرستی ماکماهون به منطقه فرستادند و طی آن قراردادی تنظیم شد که سهم ایران را از آب هیرمند به یک سوم کاهش داد. این در حالی است که در قرارداد گلداسمیت سهم آب ایران از آب رود هیرمند نصف (۵۰ درصد) قید شده بود.
دولت ایران از قبول معاهده خودداری ورزید و دلایل خود را درخصوص عدم قبول رای حکمیت طی اعتراضی کتبی به سفارت انگلستان تسلیم کرد. دولت انگلستان نیز به‌رغم اعتراض کتبی ایران، مساله را تعقیب نکرد و موضوع عملا مسکوت ماند.
به دلیل طولانی شدن مذاکرات و به منظور اجتناب از گسترش اختلاف و به جهت اینکه موضوع تقسیم آب هیرمند سروسامان یابد، در سال ۱۳۱۵ پروتکل موقتی بین طرفین منعقد شد که به موجب آن آب در بند کمال‌خان به‌صورت مساوی (یعنی ۵۰ درصد سهم افغانستان و ۵۰ درصد سهم ایران) تقسیم شود.
در قرارداد ۱۳۱۷ دو دولت توافق کردند که از بند کمال‌خان به بعد آب به‌صورت مساوی تقسیم شود و برای اینکه از روستای چهار برجک تا بند کمال‌خان اضافه بر مقدار آبی که فعلا برده می‌شود، مصرف نشود، دولت افغانستان تعهد کرد در فاصله مزبور علاوه بر انهاری که جاری بوده و هست، نهردیگری احداث و حتی تعمیر نکند.
عدم پایبندی دولت افغانستان به این قرارداد موجب شد که مشکل کم‌آبی در سیستان همچنان افزایش یابد. این مشکل به‌خصوص با حفر نهر بقرا و سراج در خاک افغانستان که مخالف صریح حکمیت گلداسمیت و قرارداد ۱۳۱۷ است، افزایش یافت.
در طول این سال‌ها ایران مجددا تلاش کرده مذاکراتی را با دولت افغانستان آغاز کند ولی این مذاکرات هیچ‌گاه به نتیجه مثبتی نینجامید، حتی در سال ۱۳۲۶ افغانستان کم آبی هیرمند را دستاویزی قرار داد و تمامی آب باقیمانده را نیز به سوی زمین‌های خود برگرداند، به‌گونه‌ای که ساکنان سیستان از نظر آب آشامیدنی نیز در تنگنا قرار گرفتند.
براساس قرارداد ۱۳۵۱ حقابه ایران برابر ۲۶ مترمکعب بر ثانیه در نظر گرفته شده و مقرر گردید تاسیساتی با توافق دو کشور روی رودخانه احداث شود و افغانستان تامین حقابه ایران را تضمین کرد. این قرارداد با یک معاهده درخصوص آب هیرمند و دو پروتکل در تاریخ ۲۲ اسفندماه ۱۳۵۱ توافق شد و به امضای طرفین رسید.
در تیرماه سال ۱۳۵۲ در اثر کودتا رژیم پادشاهی افغانستان به جمهوری تغییر یافت و در نهایت در خردادماه ۱۳۵۶ دولت جمهوری افغانستان نیز این معاهده را لازم‌الاجرا اعلام کرد. در دوره طالبان مسیر رود هیرمند به روی ایران بسته شد. پس از سقوط طالبان با وجود تغییر حکومت در افغانستان هیرمند همچنان بسته نگه داشته شده و این در حالی است که منطقه سیستان ایران برای چندین سال متوالی با کمبود شدید منابع آب و وضعیت خشکسالی روبه‌رو شده است.
طی مذاکراتی که طی سال‌های اخیر بین مقامات دو کشور صورت گرفته، دولت ایران خواستار اجرای دوباره قرارداد سال ۱۳۵۱ است که از سوی مقامات کشور افغانستان تمام و کمال اجرا نمی‌شود و عملا دولت ایران حتی به حقوق مندرج در این معاهده نیز دست نمی‌یابد، درحالی که حجم آب پشت سد کجکی (سدی که روی رود هیرمند در افغانستان بسته شده) حدود 1/5 تا 2/5 میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود.
انتهای خبر