جایگاه آب در توسعه اقتصادی
محمد داودآبادی
کارشناس ارشد شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
به گزارش تاسیسات نیوز، روستاها نخستین اجتماعات بشر پس از دوران غارنشینی بوده‌اند. باستان‌شناسان، قدیمی‌ترین روستاهای جهان را با قدمتی بیش از 10 هزار سال به روستاهای «جارمو» و «تپه سربین» در عراق و ایران منتسب می‌دانند. برخلاف اذهان عمومی روستاها نقش پررنگی در توسعه کشورها دارند.
منطبق بر کنفرانس جهانی اصلاحات ارضی و توسعه روستایی (1979) هدف عمده توسعه روستایی، نابودی فقر، گرسنگی و سوء تغذیه در بستر اهداف کاهش فقر، تامین حداقل خدمات عمومی، توسعه فرصت‌های شغلی، بهبود درآمد و بهره‌وری، افزایش تولیدات کشاورزی، خوداتکایی تامین امنیت غذایی و انتقال منابع عمومی به مناطق روستایی تعریف شده است.
همچنین بانک جهانی در بیانیه‌ای در سال 1975 اعلام داشته که توسعه روستایی، راهبردی برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی روستاییان است و اعلام می‌دارد طی 30 تا50 سال آینده چالش‌های اصلی توسعه برای تغییر ساختار روستایی از بین بردن فقر و تقویت روابط بین شهرو روستا، افزایش تولید کشاورزی و مدیریت پایدار منابع به ویژه آب و زمین برای تغذیه جمعیت در حال رشد، کنترل تبدیل شدید اراضی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی خارج از بخش کشاورزی خواهد بود.
در کشور ما مطابق اصل سوم قانون اساسي کشور پایه‌گذا‌ري اقتصاد صحيح و عادلانه مطابق ضوابط اسلامي با هدف ايجاد رفاه و رفع فقر و محروميت‌زدايي از هدف‌هاي آرماني کشور تعيين شده است. خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب، موضوع توسعه روستایی کشور به‌عنوان یکی از محورهای کلان فقرزدایی، عدالت اجتماعی و توسعه کشاورزی مطرح بوده و در این چارچوب فکری، تلاش‌های زیادی برای بهبود و ارتقای سطح زندگی روستاییان صورت پذیرفته و تا حدودی چهره روستاهای کشور را از مناطق عقب مانده و فاقد امکانات به مناطقی برخوردار از انشعابات آب آشامیدنی، گاز، برق، جاده، تلفن، خدمات پایه‌ای و… بدل ساخته است.
پيامد اين پديده ناميمون، توسعه حاشيه‌نشيني در اطراف شهرها و گسترش ناهنجاري‌هاي اجتماعي است كه در نهايت سلامت جوامع را تهديد خواهد كرد. براي رفع قسمتي از اين چالش ايجاد شده، يكپارچه‌سازي مديريت خدمات زيربنايي به منظور ايجاد تعادل در توزيع امكانات و بهره‌گيري از نيروهاي كارآمد در توسعه روستايي، راه حلي پسندیده به نظر مي‌رسد و تاسيس شركت‌هاي آب و فاضلاب روستايي مي‌تواند بخش زیادی از اين تعادل و توزيع امكانات را برآورده سازد.
زمین، خاک و اکوسیستم سه منبع اساسی هستند که در توسعه روستایی نقش بسیار مهمی دارند و از این رو برنامه‌ریزی توسعه روستایی باید بر پایه طبیعت با تاکید بر زمین، آب، منابع بیولوژیکی و انرژی تجدیدشونده باشد. در این خصوص، نقش آب در توسعه از جنبه‌های زیر حائز اهمیت است:
1. آب به‌عنوان یک نهاده تولید، نقش مهمی در تولید محصولات (کشاورزی، پتروشیمی، فولاد و…) دارد و دسترسی آسان به منابع آبی مي‌تواند هزينه‌هاي توليد را به مقدار زيادي كاهش دهد.
2. وجود منابع آبی پایدار سبب افزایش تولیدات كشاورزی و امنیت غذایی شده، به‌طوری که مازاد توليدات كشاورزي سبب انباشت سرمایه ملی می‌شود. مطابق مطالعات انجام شده در سال 1392 ارزش افزوده بخش تولید اقتصادی محصولات کشاورزی 1247 هزار میلیارد ریال بوده است. بالطبع با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور که بیشتر مساحت آن در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده و محدودیت منابع آبی از سویی دیگر، با مدیریت بهینه منابع می‌تواند ارزش افزوده محصولات کشاورزی روستایی را در راستای خودکفایی کشور بیشتر کند.
3. توسعه مراكز جمعیت روستایی مستلزم وجود منابع آبی است، در حالی که در بسیاری از کشورها، توسعه روستاها نقش بسزایی در رشد و توسعه کشور دارد. مطابق گزارش‌های سازمان ملل متحد در کشورهای در حال توسعه حدود 54 درصد جمعیت آنها در روستاها ساکن هستند که سرمایه‌گذاری در بخش اقتصادی روستایی می‌تواند نقش پررنگی در توسعه آنها داشته باشد. توسعه روستایی و کشاورزی به مثابه توسعه ملی است.
4. شیوع بسیاری از بیماری‌هایی که از طریق آب آلوده انجام می‌شود تاثیر منفی بر رشد دارد و آسیب‌های اجتماعی و مالی بسیاری به‌بار می‌آورد.
آمارهای ارزیابی مشترک سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی درخصوص سطح بهداشت و دسترسی به آب در تمام قاره‌ها، نشان می‌دهد که بیماری اسهال دومین عامل بیماری جهانی حتی بیشتر از ایدز جهان را تهدید می‌کند. گزارش فوق نشان می‌دهد که هر ساله بیش از 5/ 1 میلیون کودک در سراسر دنیا بر اثر مبتلا به بیماری اسهال خونی از بین می‌روند.
هزینه‌های مراقبت، بیمارستانی و دارویی بیماری‌هایی که منشأ آنها آب است در کشورهای کم درآمد بسیار حائز اهمیت است. بار مالی و اقتصادی بیماری‌های ناشی از آب از طریق شاخص دایلی «سال‌هايي از عمر كه به ناتواني مي‌گذرد» قابل اندازه‌گیری است. تامین آب شرب بهداشتی (شاخص بهره‌برداری آب) از جمله شاخص‌های اصلی توسعه پایدار بر اساس اصول و معیارهای پذیرفته شده جهانی است. افزایش تامین و توزیع آب با کیفیت منجر به ارتقای رفاه نسبی و در نهایت توسعه پایدار با رویکرد عدالت اجتماعی خواهد شد. بنابراین سرمایه‌گذاری در افزایش و بهبود کیفیت آب توسط دولت‌ها در مناطق روستایی و دورافتاده می‌تواند تاثیر مثبتی در مخارج دولت داشته باشد. به‌طوری که به اعتقاد کارشناسان سازمان ملل متحد، هر دلار سرمایه‌گذاری در بخش آب 7 دلار بازده سرمایه‌گذاری دارد.
5. بحران‌های ناشی از کمبود آب تاثیر منفی بر رشد دارد. یک نمونه از بحران‌های کمبود آب، مهاجرت یا رشد منفی روستاها به مناطق شهری است که تداوم آن سبب سالخوردگی، نابودی پتانسیل‌های تولیدی و اقتصادی در مناطق روستایی است. نظر به جايگاه محوري آب در توسعه كشور، منابع آب كشور با نگرش مديريت جامع و توام با عرضه و تقاضا در كل چرخه آب با رويكرد توسعه پايدار در واحدهاي طبيعي حوضه‌هاي آبريز با آگاه‌سازي عمومي و مشاركت مردم باید به گونه‌اي برنامه‌ريزي و مديريت شود كه اهداف قانون در زمینه مدیریت منابع آب تحقق يابد.
توسعه مولفه‌های زیربنایی روستایی افزون بر سرمایه‌گذاری، نیازمند توسعه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است که شاید در چند دهه گذشته کمتر به آن توجه شده است. برای تحقق برنامه‌های توسعه روستایی ضروری است که برنامه‌ریزی توسعه مبتنی بر درک متقابل نیازهای جمعیتی و منابع محلی باشد و توسعه مبتنی بر مشارکت تمام آحاد جامعه باشد. در این زمینه ایجاد انگیزه‌های مشارکت آحاد جامعه از سوی مجریان توسعه روستایی و برگزاری دوره‌های آموزشی در استفاده بهینه از منابع آبی ضرورتی حیاتی است.
انتهای خبر