زلزله خاموش در کمین تهران

 به گزارش تاسیسات نیوز، نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله‌زایی چاه‌ها می‌شود. در این خصوص با دکتر کامران رحمتی دبیر انستیتو شهر خلاق کشور و مدیر تحقیق و توسعه سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران به گفت‌وگو نشستیم که می‌خوانید.

به طور کلی فرونشست چیست و چه انواعی دارد؟

طبق آمار، نزدیک به حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری کشور در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شده‌اند. بر اساس تعریف یونسکو،  فرونشست، عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به دلایل متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد و به طور معمول، این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین اطلاق می‌شود که می‌تواند با اندک حرکت افقی همراه باشد اما باید تأکید کرد که این تعریف، پدیده‌هایی همچون زمین‌لغزش‌ها به دلیل این که حرکت آن‌ها دارای جهت افقی قابل توجه است، و همچنین نشست در خاک‌های دستی که مکانیزم متفاوتی دارد را شامل نمی‌شود.

علت فرونشست در ایران را چه می‌دانید و در حال حاضر چه در وضعیتی قرار داریم؟

یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی رخ می‌دهد، فرونشست زمین است. در کشور ایران، بیلان منفی آب‌های زیرزمینی، باعث فرونشست یک میلیون هکتار از عرصه‌های کشور در مناطق مختلف شده ‌است. نتیجه مدیریت غلط منابع آبی و پیامدهای ناگوار آن به‌ ویژه حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، هر روز آشکارتر می‌شود؛ وقتی بی‌هیچ ضابطه و معیاری، چاه عمیق و نیمه‌عمیق حفر می‌شود تا کشاورزی ناپایدار توسعه یابد، آبخوان‌ها خالی می‌شوند، سطح آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود و فرونشست زمین رخ می‌دهد. متأسفانه اتخاذ سیاست‌هایی برای مقابله با فرونشست در کشور ما آغاز نشده و اقدام خاص و قابل لمسی صورت نگرفته است. بر همین اساس، با ادامه روند خشکسالی، کمبود نزولات جوی، نیاز آبی اراضی کشاورزی و سیستم‌های غلط آبیاری که موجب هدر رفت زیاد آب می‌شوند، فشار روی سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر شده است. این فشار، به این معنی است که آب زیادی از آب‌های زیرزمینی که محدود هم هستند، برداشته می‌شود و سطح آب زیرزمینی بیشتر از پیش پایین می‌آید. این گونه فرونشست زمین توسعه بیشتری پیدا کرده و این پدیده، اخیراً به بروز و ظهور عوارض خطرناک خود نیز نزدیک شده است.

فرونشست، وسعت زیادی دارد و کل کشور را در بر گرفته و در مقایسه این پدیده با زلزله که فقط حالت مخربی را در یک نقطه ایجاد می‌کند، متوجه گسترده بودن این پدیده می‌شویم. همچنین فرونشست، هر روز و به طور تدریجی و مستمر ادامه پیدا می‌کند. بنابراین، این اثرات به ویژه از نظر اقتصادی حتی عمیق‌تر از زمین لرزه خواهد بود.

چه نقاطی از کشورمان در معرض خطر بیشتری از فرونشست زمین قرار دارند؟

  بر اساس آمارهای منتشر شده سازمان نقشه‌برداری کشور، تهران، و اصفهان، بیشترین میزان فرونشست را در بین کلان‌شهرهای کشور دارند. دشت رفسنجان، استان‌های خراسان رضوی، یزد، و اصفهان، دچار فرونشست در ابعاد بزرگ هستند، اما بیشترین نرخ فرونشست مربوط به جنوب غرب تهران است. در حال حاضر، فرونشست زمین در پیرامون تهران، همانند «بمب ساعتی» است؛ به طوری که تهران با سالی ۳۶ سانتی‌متر، رکورددار فرونشست زمین در سراسر جهان است، که افت سطح آب‌های زیرزمینی تهران از چرایی‌های این مشکل به شمار می‌آید؛ به طوری که میزان فرونشست و محدوده آن در شهر تهران رو به گسترش است. در این حال، هر چه از سمت جنوب به سمت مرکز و شمال تهران حرکت می‌کنیم، میزان و آثار فرونشست کمتر مشاهده می‌شود؛ حتی در مناطق شمالی و نیمه بالای شهر تهران فرونشست محسوسی گزارش نشده و اگر فرونشستی هم باشد، نرخ بسیار پایینی دارد. با توجه به این که در مناطق جنوب و جنوب غرب تهران برداشت آب زیادی از منابع زیرزمینی صورت می‌گیرد، شاهد این میزان فرونشست هستیم و قطعاً در صورت تداوم برداشت‌های بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی، تشدید وضعیت را شاهد خواهیم بود. فرونشست، قبلاً حالت خزنده، کُند، و بطئی داشت، اما وضعیت فرونشست در سال‌های اخیر حاد شده و آثار خود را به صورت علنی از طریق برخی فروریزش‌ها، فروچاله‌ها و ایجاد ترک در ساختمان و ابنیه، نشان می‌دهد.

چه عواملی را جزو مهمترین عوامل فرونشست در تهران می‌دانید؟

بررسی‌ها و گزارش‌های مطالعاتی نشان می‌دهد که در میان مناطق ۲۲ گانه تهران، در مناطق شمالی و به‌طور کلی در شهر تهران دو عامل برای فرونشست وجود دارند که عامل اول، فرسودگی تأسیسات شهری از جمله فرسودگی لوله‌های آب، و نشت آب، و در نتیجه، نشست زمین ناشی از این عامل است؛ و عامل دیگر، حفاری‌های صورت‌گرفته از جمله، شبکه مترو است که با چند مورد از این فرونشست‌ها در شهر تهران مواجه بودیم. اما در سایر مناطق که عمدتاً در جنوب تهران واقع است، به ‌دلیل افت آب‌های زیرزمینی و آثار تکتونیکی آن، نشست زمین خطری جدی محسوب می‌شود و باید به آن توجهی فوق‌العاده کرد. مطابق این مطالعه، حدود ۲۵ کیلومتر از طول کمربندی آزادگان، حدود ۲۸ کیلومتر از طول اتوبان قم، حدود ۲۱ کیلومتر از جاده ساوه و بزرگراه بهشت‌زهرا که همگی این نقاط به عنوان اصلی‌ترین محورهای جابه‌جایی کالا و مسافر در استان تهران شناخته می‌شوند، با پتانسیل فرونشست مواجه هستند. همچنین، خروجی‌های راه‌آهن تهران-جنوب، و تهران-تبریز، شاخه‌های جنوبی مترو به سمت اسلامشهر، و حرم مطهر حضرت امام‌خمینی، و همچنین بخش‌هایی از خطوط مترو در مرکز شهر، و نیز بخشی از فرودگاه مهرآباد تهران، در این محدوده مخاطره‌آمیز قرار می‌گیرند. در کل، حدود ۱۲۰ کیلومتر خط راه‌آهن، و ۲۵ کیلومتر از خطوط مترو، حدود ۲۰۰ کیلومتر از اتوبان‌های بین‌شهری، حدود ۲۳۰۰ کیلومتر از راه‌ها و معابر شهری و بین‌شهری اصلی و فرعی، ۲ انبار مواد نفتی و سوختی و ۴۴ جایگاه پمپ بنزین و ۱۵ جایگاه پمپ گاز، ۷  ایستگاه گاز، ۳۰ کیلومتر طول لوله نفت و نیز بیش از ۷۰ کیلومتر از خطوط فشار قوی و بیش از ۲۰۰ کیلومتر از خطوط اصلی گاز در محدوده فرونشست تهران قرار دارند.

آیا فرونشست زمین، پدیده‌ای لاعلاج است یا می‌توان برای مهار آن تدبیری اندیشید؟

خوشبختانه فرونشست، پدیده‌ای قابل کنترل است و در چند کشور، نرخ فرونشست از ۱۲ سانتی‌متر در سال به صفر رسیده است. همچنین، آبخیزداری شهری یکی از راهکارهای اصلی مقابله با فرونشست زمین است و با توجه به گسترش ساختمان‌سازی و آسفالت خیابان‌ها، اجازه نفوذ آب در خاک داده نمی‌شود و آب‌های موجود در سطح شهر، به روان‌آب تبدیل می‌شوند.

با اختصاص مجوز حفر چاه با عمق ۳۰ متر برای هر خانه، می‌توان درصد نفوذ آب‌های مناطق شهری را در خاک به صورت چشمگیری افزایش داد و موجب تغذیه منابع آب‌های زیرزمینی شد. متأسفانه، اداره منابع طبیعی توجهی به آبخیزداری شهری ندارد و بیشتر تمرکز آن بر مراتع معطوف شده است؛ این در حالی است که بخش زیادی از زمین‌ها را، مناطق مسکونی شهری و روستایی تشکیل می‌دهند. باید به تغییر شکل بارندگی از برف به باران و شیب‌دار بودن حوزه‌های منطقه اشاره کنم که می‌توان در بالادست یا مناطق کوهستانی تهران، کشت گیاهی را با کوپه‌کاری و نهال‌کاری اصلاح کنیم؛ همچنین در داخل شهر تهران با حفر چاه‌ها و ذخیره روان‌آب‌های شهری، و در دشت‌ها نیز با حفر چاله‌های کم عمق ۵ سانتی‌متری و نگهداشت آب، زمینه را برای نفوذ آب به خاک فراهم کنیم.

در پایان، با اشاره به این که سدسازی به دلیل تبخیر بالا نمی‌تواند به حفظ منابع آبی کمک چندانی کند، راهکار دیگر مقابله با بحران فرونشست زمین را رها کردن آب در مسیر واقعی خود می‌دانم که علاوه بر تغذیه سفره‌‎های آب‌‎های زیر زمینی، همچنین، نمک، سموم، و آفت‌کش‌های زمین را از بین می‌برد.