از کی مارو برق گرفته است
به گزارش تاسیسات نیوز به نقل از نفت ما، خوب است بدانیم ما ایرانی ها از کی با برق آشنا شدیم. پس به سراغ برگی از تاریخ برقی ایران میرویم و آنرا ورق میزنیم.
تاکنون هر بار به سراغ پیشینه برق در ایران رفته‌ایم نام «امین‌الضرب» و کارخانه‌های برقی که او در دوران قاجار در ایران برپا کرد به میان آمده است ، این در حالی است که ما از احداث وایجاد نخستین کارخانه‌های برق در دیگر استان‌ها و شهرستان‌های مهمی چون مشهد، رشت و اصفهان غفلت کرده‌ایم و هر بار از خاطرات احداث نخستین کارخانه‌های برق در تهران حرف زده‌ایم.
اما این بار و در این مجال به سراغ کارخانه‌هایی میرویم که در نوع خود بنیان‌های خاطره‌انگیز از احداث نخستین کارخانه‌های برق و نور و روشنایی در کشور بودند به طور مثال کارخانه برق مشهد و رشت.آن‌طور که مورخان معاصر نوشته‌اند، نخستین کارخانه برق که به دستور مظفرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۷۹ شمسی در مشهد ایجاد شد، فقط ۱۲ اسب بخار قدرت داشت و فشارش فقط ۱۱۰ ولت بود که تنها می‌توانست علاوه بر روشن کردن حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) و عمارت مبارک آستان قدس، قسمتی از بالاخیابان را روشنی دهد و در سال ۱۲۸۱ موتور برق دیگری به قدرت ۲۵ اسب خریداری و در کنار مولد برق اولیه نصب شد و تا ۳۰ سال فقط همین برق، تنها روشنایی شهر مشهد و اطراف حرم حضرت امام رضا(ع) بود.در سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۴ یکدستگاه مولد به قدرت ۲۴ اسب با جریان مستقیم خریداری شده که برای آستان قدس رضوی درخیابان طبرسی نصب شد. چند سال بعد نیابت تولیت وقت آستان قدس، آقای اسدی نسبت به خرید دو دستگاه مولد بنز آلمانی با ۳ سیلندر و به قدرت ۱۱۰ اسب اقدام کرد که یکی در خیابان شیر و خورشید برای تامین برق سینما و خیابان‌های اطراف و دیگری در خیابان طبرسی نصب و به بهره‌برداری رسید و تا این زمان نیز این مولدهای برق نصب شده منحصر به روشنایی حرم و عمارات آستان قدس رضوی بود و اهالی شهر مشهد فاقد برق چون مردم به‌تدریج نیازبه نیروی برق را احساس می‌کردند و خواستار آن بودند، عده‌ای دراین زمینه سرمایه‌گذاری واقدام به تولید و فروش برق کردند.
از جمله آقای جعفرزاده که ابتدا «کارخانه برق آستانه» واقع درکوچه «چراغ برق» مشهد را اجاره کرد و بعد از آن یک دستگاه مولد ۲۴ اسب ۲۲۰ ولت باجریان مستقیم وارد کرد ودر کوچه چهارباغ نصب کرده و به خیابان نادری و بازار برق می‌داد. البته برق مزبور شعله‌ای بود و بدون کلید قطع وصل مستقیم از کارخانه روشن و خاموش می‌شد و ماموری داشت که شب به شب در ازای هرلامپ ۴۰ وات یک عباسی از مصرف‌کنندگان وصول می‌کرد.صاحب این کارخانه برای اینکه بهره بیشتری از سرمایه خود ببرد اقدام به احداث کارخانه آردی کرد تا از برق روز استفاده کند همزمان مولد دیگری در گوشه و کنار شهر نصب و راه‌اندازی شد ازجمله یکدستگاه مولد ۱۲اسب که در پایین خیابان دالان حاج سید محمد خباز نصب و برق تعدادی مغازه را تامین می‌کرد و مولد دیگری به قدرت ۲۵ اسب در عیدگاه نصب شد و برای تامین برق منازل تاجران منطقه مورد استفاده قرار گرفت.چون نیروی حاصل به مقدار قابل توجهی از میزان تقاضا کمتر بود و متقاضیان فراوان و مشترکان ناراضی بودند در خلال سال‌های ۱۷-۱۳۱۶ آقای پاکروان، نایب التولیه وقت آستان قدس، دارندگان کارخانه‌ها را برای تشکیل شرکتی واحد بنام شرکت عمومی برق مشهد دعوت کرد.
آمدن برق خسروی و چغندرها!
اقدام اساسی و مجدانه دیگر در این زمینه ایجاد «شرکت نخریسی و برق خسروی» بود که در سال ۱۳۱۴ باسرمایه اولیه ۲۴/۰۰۰/۰۰۰ ریال (۴۸۰۰۰ سهم پانصد ریالی) در زمینی به مساحت ۵۴۰۰ مترمربع تاسیس شد و بعد از آن شرکت عمومی برق مشهد در دی ۱۳۱۸ به شرکت خسروی منتقل شد و شرکت مزیور درسال ۱۳۱۹ یکدستگاه مولد دیگر رابه قدرت ۶۰۰ کیلووات که سوخت آن زغال‌سنگ به همراه ملاس چغندر بود را خریداری و نصب کرد.احتیاج مبرم و روز افزون مردم به برق موجب شد تا مدیرعامل کارخانه برق خسروی برای خرید موتوربرق در زمان جنگ همراه بایکی از مهندسان خود عازم اروپا شده و ۳ دستگاه مولد باسوخت گازوئیل هریک به قدرت ۶۰۰ کیلووات خریداری کند اینکه ظرف مدت ۱۴ ماه نصب و از آن بهره‌برداری شود ولی به علت جنگ و اینکه کارخانه سازنده سفارشات زیادی داشت توفیق وفا به وعده نیافت و بالاخره بعد از ۳۲ماه تحویل داد که آن را در میدان رودکی (فلکه برق) محل فعلی شرکت نصب کرده و بهره‌برداری از آن آغاز شد.با این همه بازهم نیروی برق تولیدی کفاف نمی‌کرد و تقاضا از عرضه بیشتر بود و با وجود خاموشی نوبتی کارخانه، واگذاری برق بازار سیاه پیدا کرد.
رفع خاموشی‌های نوبتی در مشهد
در سال ۱۳۳۱ شرکت خسروی یکدستگاه مولد به قدرت ۷۵۰ کیلووات خریداری و نصب کرد و خاموشی نوبتی برطرف شد، البته تقاضاها باتوجه به وسعت شهر از طرفی و بالارفتن سطح فکر مردم از طرف دیگر همچنان رو به فزونی بود، باوجود این شرکت خسروی تنها کاری که می‌توانست انجام دهد مقاومت در برابر تقاضاها و توصیه‌ها و تلاش برای جلوگیری از خاموشی نوبتی دوباره بود ولی بیشتر مردم در محرومیت از نعمت برق بسر می‌بردند. درسال ۱۳۳۶ بین شرکت خسروی و شهرداری مشهد، حسن تفاهمی به وجود آمد و سازمان برنامه هم که موظف به تامین و تکمیل برق شهرستان‌ها شده بود مساعدت خود با شهرداری را موکول و مشروط به مشارکت با شرکت خسروی کرد و شرکت خسروی برای آنکه شهر مشهد از مساعدت سازمان برنامه محروم نماند با شهرداری همکاری و در مرداد ۱۳۳۶ با آن سهیم شد و شرکت جدید بنام «شرکت سهامی برق مشهد» به وجود آمد و مدیریت عامل شرکت به آقای مهندس جواد شهرستانی سپرده شد.آن شرکت توانست باخریدن مولدهای مختلف نیروی برق شهر را از ۲۳۰۰ کیلووات به بیش از ۱۰۰۰۰ کیلووات افزایش دهد و بازار سیاه را درهم بشکند و برای صرفه‌جویی درمصرف سوخت شرکت مزبور، قطعات لازم برای تبدیل سوخت مولدها از گازوئیل به مازوت راسفارش داده وپس از دریافت قطعات درباره نصب و بهره‌برداری از آن اقدام کند و متعاقب آن برای جلوگیری از کمبود نیروی برق، سومین دستگاه مولد، به قدرت ۲۲۲۵ کیلووات راکه باسوخت مازوت کار می‌کرد سفارش داد و این مولد پس از تاسیس شرکت برق منطقه‌ای خراسان نصب شد.برای بهبود وضعیت برق ایران، سازمانی بنام سازمان برق ایران با اساسنامه مربوط که به تصویب هیات دولت رسیده بود به وجود آمد و اداره امور توسعه و تقویت برق تمامی نقاط کشور رابرعهده گرفت. خوشبختانه شهر مقدس مشهد نخستین شهر ایران بود که داوطلبانه قرارداد مدیریت و توسعه برق مشهد را با سازمان مزبور در آبان ماه ۱۳۴۲ به امضا رسانید و برق مشهد سروصورت نوینی بخود گرفت. سپس وزارت آب و برق برای تاسیس شرکت برق منطقه‌ای خراسان اقدام کرد و در خرداد ۱۳۴۳ نخستین مدیرعامل شرکت تعیین شد. پس از تحویل تاسیسات تولیدی نیروگاه مشهد درآذرماه ۱۳۴۹ شرکت برق منطقه‌ای خراسان تا سال ۱۳۶۵ به جز تولید توسط واحدهای دیزلی نصب شده در شهرستان‌ها، قسمت اعظم انرژی مورد نیازمشترکان را از شرکت توانیر خریداری می‌کرد.
ماجرای کارخانه برق رشت
شرکت برق منطقه‌ای گیلان هم‌اکنون مدیریت تولید و تامین انرژی الکتریکی و مطمئن و پایدار خوبی را در تمام شهرهای استان گیلان به عهده دارد، اما اینکه تشکیلات برق چگونه در این استان پا گرفت و نخستین کارخانه‌های برق چگونه در رشت تولیدات خود را آغاز کردند، خود داستان تاریخی و پرماجرایی است که ما به طور اختصار به آن اشاره می‌کنیم:
شهر رشت با سابقه افزون‌بر یک قرن به عنوان نخستین شهر حاشیه دریای خزر و یکی از نخستین شهرهای ایران پس از تهران و همزمان با تبریز و مشهد دارای تولید و شبکه توزیع برق شد. نخستین کارخانه برق در خیابان چراغ برق رشت (۱۷ شهریور کنونی) را «معین‌السلطنه رشتی» در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی به‌کار انداخت، تا سال ۱۳۰۵ شمسی کارخانه در دست خاندان معین‌السلطنه رشتی بود. در آن سال ارباب گشتاسب و ارباب رستم فیروزگر امتیاز کارخانه را از معین‌السلطنه خریدند و شرکت برق گیلان را تاسیس کردند. این شرکت در سال ۱۳۲۶ هجری خورسیدی پس راه‌اندازی دومین ژنراتور در رشت و شهرهای لاهیجان و انزلی با مجموع ۲۵۰ کیلووات قدرت و ۱۱۰۰ مشترک در رشت، تحویل شرکت سهامی خصوصی برق رشت شد. این شرکت تا سال ۱۳۳۴ عهده دار مدیریت امور برق رشت بوده و پس از ملی شدن صنعت آب و برق تأسیسات منصوبه خود را که شامل ۴۱۰۰ کیلووات قدرت و حدود ۱۳۰۰۰ مشترک بوده شرکت سهامی برق منطقه‌ای گیلان از سازمان آب و برق سفیدرود منفک و با هیات مدیره‌ای مستقل فعالیت خودرا دنبال کرد.اکنون نیز تولید خالص برق منطقه گیلان شامل نیروگاه‌های سیکل ترکیبی گیلان، شهید بهشتی لوشان، آبی سپیدرود، سد آبی تاریک، انرژی های‌نو (بادی) و نیروگاه (بی‌اوتی) پره‌سر در بهار سال ۱۳۹۳ مقدار ۳ میلیارد و ۳۲۴ میلیون و ۴۴۱ هزار و ۹۰۵ کیلووات ساعت است که مقدار یک میلیارد و ۳۳۹ میلیون و ۱۲۴ هزار و ۹۹۰ کیلووات ساعت آن در استان گیلان مصرف می‌شود و بقیه، یعنی یک میلیارد و ۹۸۵ میلیون و ۳۱۶ هزار و ۹۱۵ کیلووات ساعت از طریق شبکه سراسری به استان‌های همجوار صادر شده است.نخستین مدیرعامل کارخانه برق رشت جعفر نسمه‌چی بود و بعد از آن آقایان: محمدحسن برادران، هاشم‌خویی(سرپرست برق گیلان)، جمال ولایت، مرتضی نجیمی، ناصر کسایی‌فرد، اکبر نیلچیان، علی‌اکبر ابریشم‌فروشان، مهدی آراستگان، جمال ظفری، حسین لوایی، یوسف آرمودلی، علی اژئیان و کریم آزادگان عهده‌دار کارخانه‌های برق رشت و شرکت سهامی برق گیلان بوده‌اند.
کارخانه برق «موقر» در اهواز
در شهر اهواز مرحوم حاج‌میرزا حسین‌خان موقر بوشهری در ابتدای سال ۱۳۰۸ با خرید یک دستگاه ژنراتور (دی‌سی) جریان مستقیم (برخلاف‌آسی) با قدرت ۱۰۰ کیلووات که سوخت آن گازوئیل (سوخت فسیلی) بود از شرکت «زیمنس» آلمان و نصب آن در کاروانسرایی در خیابان سیروس فعلی (مجاهدین موازی خیابان امامی بین خیابان‌های نظامی و ۲۴ متری) موسسه الکتریکی موقر (موسسه الکتریک ناصری) را بنا نهاد. در آن زمان بهای برق موسسه برق موقر به شرح زیر محاسبه و قبض صادر می‌شد.
۱ـ چراغ (لامپ) ۴۰ شمعی (۴۰ واتی) هر عدد از قرار ۱۰ قران(رط) ماهانه، ۲ـ چراغ ۶۰ شمعی (۶۰ واتی) از قرار هر عدد ماهیانه ۱۶ قران (ریال) ماهانه، ۳ـ بادبزن سقفی ۴۵ ریال، ۴ـ بادبزن میزی ۴۰ ریال مدیریت موسسه برق موقر برعهده فردی به نام عبدالله آتشکده دزفولی بود و در بدو امر حدود ۲۰۰ شعله لامپ برق به منازل افراد سرشناس واگذار شد. بیشترین افراد، ساکنان اطراف ژنراتور بودند. برق‌ها فاقد پایه‌های بتونی (سیمانی) یا چوبی یا آهنی بود و با مقره‌های چینی بلند که میخ بزرگی برای فرو رفتن در دیوارها داشت به داخل دیوار خانه‌ها فرو رفته و سیم و کابل برق را دور این مقره‌ها پیچانده بودند. کنتور نیز وجود نداشت و فقط در سر چهارراه‌ها به اجبار از پایه‌های آهنی نمره ۱۰ و ۱۲ استفاده می‌کردند. در پایان سال ۱۳۰۸ شمسی آقای «موقر» با خرید تعدادی کنتور تکفاز ۵ آمپر مردم را مجبور به استفاده از کنتور کرد.
قصه کارخانه برق در اصفهان
می‌گویند در اصفهان مردم یک شب خوابیدند، صبح بیدار شدند و شنیدند که یک کارخانه برق در شهرشان تاسیس و راه‌اندازی شده و براساس اسنادی که در تاریخچه برق این استان وجود دارد، برای نخستین بار یک دستگاه مولد ۹۹ کیلو واتی در سال ۱۳۰۴ توسط شخصی به نام «عطاء الملک دهش» در کوچه تلفنخانه اصفهان نصب و راه‌اندازی شد و نخستین چراغ‌ها در سال ۱۳۰۶ در کاخ‌های عالی‌قاپو و چهل ستون روشن شد.مردم اصفهان معتقدند که مرحوم مهندس فضل‌الله رهنما نخستین مدیرعامل و موسس کارخانه «پلار» در اصفهان نقش موثری در تولید برق و تامین مایحتاج اولیه برقی این استان داشته است.مرحوم مهندس فضل‌الله رهنما درسال ۱۲۸۶ شمسی دیده به جهان گشود و پس از خاتمه تحصیلات ابتدایی وارد مدرسه کالج اصفهان شد، وی در سال ۱۳۰۷ با درجه اس‌ام‌سی فارغ‌التحصیل و نظر به علاقه وافری که به امور فنی داشت، پس ازخاتمه تحصیلات عازم انگلستان شد و با دریافت درجه مهندسی برق و مکانیک به خرمشهر عزیمت کرد و در آنجا به تکمیل معلومات فنی خود پرداخت و با خرید یک دستگاه قیچی آهن‌بر و یک ماشین سری تراش و سایر ماشین‌آلات مورد نیاز که در کمپ ارتش متفقین در خرمشهر برپا شده بود و باقیمانده وسایل جنگی متفقین بود، به اصفهان مراجعت کرد و وسایل و ابزار خریداری شده را نیز به اصفهان حمل کرد و برای فراهم آوردن سرمایه برای اهداف خود به استخدام کارخانه برق نور (نخستین کارخانه برق اصفهان) به عنوان سرپرست برق و مسئول امور فنی در آمد و نظر به تخصص وی در زمینه برق، کارخانجات زاینده‌رود، وطن، شهرضا و صنایع پشم از او دعوت به همکاری کردند و نظارت امور فنی کارخانجات یادشده به او محول شد و سال ۱۳۳۱ تاسیس شرکت نسبی پلار توسط مرحوم مهندس فضل‌الله رهنما با مشارکت و همکاری مرحوم استاد اسماعیل داودی انجام شد.
انتهای خبر