به همان اندازه که برج‌ها آسمان تهران را خراشیده‌اند زیرپای این کلانشهر را نیز برای تأمین پارکینگ خالی کرده‌اند و گودهای عمیقی که برای ایجاد این آسمان خراش‌ها ایجاد می‌شود که به فرونشست زمین کمک می کنند.
تاسیسات نیوز: در بسیاری از مواقع در صورت خاک‌برداری و گودبرداری عمیق ممکن است با مشکلاتی مانند سفره‌های آب زیرزمینی و قنات‌ها مواجه شوند که در این صورت، چالش‌هایی مانند نفوذ آب به داخل سازه، خوردگی فولاد و بتن، نشست و تخریب پی‌ها و اسکلت سازه، ریزش گمانه‌های حفاری‌شده، افزایش هزینه و زمان لازم برای پروژه، تخریب پیشانی حاکی گود، کاهش ظرفیت باربری فونداسیون مطرح می‌شود که در برخی مواقع شاهد پمپاژ آب و رهاسازی آن از طریق لوله‌هایی به سمت بیرون پروژه هستیم.
شاید شما هم مقابل برخی از کارگاه‌های ساختمانی به‌ویژه در پروژه‌های بلندمرتبه مشاهده کرده باشید لوله یا شلنگی مشابه شلنگ‌های آبیاری فضای سبز را که کنار باغچه و یا جوی آبِ کنارِ خیابان قرار گرفته و به سرعت آب از آن خارج می‌شود، حالا بد نیست بدانید که در برخی مواقع این آب بخشی از آب‌های سطحی زیرِ زمین و یا آب‌قناتی است از صدها سالِ پیش در زیر زمین تشکیل شده است و اکنون با گودبرداری غیراصولی در اعماق ۴۰ متری زمین این آب‌ها موجب اخلال در پروژه گودبرداری شده و بدون توجه به اینکه خروج این آب‌ها ممکن است موجب فرونشست زمین ساختمان‌های اطراف شود، به خارج از گود پمپاژ می‌شوند، بنابراین علاوه بر حفر چاه‌های غیر مجاز که متهم نخست فرونشست کلانشهرهای مختلف کشور از جمله تهران هستند، این گودبرداری‌های غیراصولی نیز متهم دیگری محسوب می‌شوند که زیر پای تهران را خالی می‌کنند.
این مهم را بهانه‌ای برای گفت‌وگو با مهندس بیژن خطیبی، عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان تهران، عضو هیئت مدیره انجمن صنفی پیمانکاران استان تهران و رئیس هیئت مدیره گروه ساختمانی نسیم شمال قرار دادیم تا جزئیات بیشتری را در این خصوص از زبان ایشان بشنویم.
تبعات تخلیه آب از لایه‌های میانی زمین در هنگام گودبرداری چیست؟
به نظر من این موضوع باید فراتر از گودبرداری عمیق پروژه‌های ساختمانی دیده شود؛ چرا که سالیانه به دلیل کمبود آب سدهای اطراف تهران به منظور تأمین آبِ‌شهرهای اطراف شاهد حفر غیرمجاز چاه‌های عمیق در این استان هستیم که بیتردید یکی از مشکلات اساسی فرونشست در این کلانشهر همین حفر چاه‌های آبِ غیرمجاز است.
به طوری که در این کلانشهر علاوه بر حفر چاه برای تأمین آبِ‌شرب، شاهد حفر چاهِ برای آبیاری فضای سبز نیز هستیم، درحالی که سالیان متمادی است اعلام می‌شود سطح تراز آبِ زیرزمینی در حال پایین آمدن است که البته عوامل مختلفی را می‌توان برای پایین آمدن تراز سطح آب‌های زیرزمینی برشمرد که از جمله این عوامل می‌توان به کاهش بارندگی‌ها اشاره کرد.
با این حال گودبرداری‌های عمیق نیز در حرکت لایه‌های زمین (به دلیل کاهش تراز سطح آب‌های زیرزمینی) اثرخواهد گذاشت که ممکن است تا حدودی موجب فرونشست در زمین‌های اطراف این پروژه‌ها شود.
از طرفی دیگر وقتی گودبرداری انجام می‌شود، برای پیشگیری از ورود آب به داخل پروژه ساختمانی، عایق می‌شود و آب‌های زیرزمینی پشت گودها قرار می‌گیرند، در نتیجه تأثیر گودبرداری‌ها (هرچند هم که عمیق باشند) در مقایسه با اثر حفر چاه‌ها در بروز پدیده فرونشست بسیار کمتر است.
با این حال پیش از اجرای پروژه‌های ساختمانی منابع آب‌های زیرزمینی منطقه مورد نظر از سوی استادان دانشگاه بررسی می‌شود تا قبل از شروع به گودبرداری، وضعیت زمین مورد نظر به لحاظ وجود منابع آبِ زیرزمینی مشخص و تمهیدات لازم برای آن اندیشیده شود.
درجریان گودبرداری‌های عمیق جریان آب‌های سطحی یا قنات‌ها به خارج از گود پمپاژ می‌شود، آیا نظارت و یا دستورالعملی برای چگونگی هدایت این آب‌های زیرزمینی وجود دارد؟
ما باید بیاموزیم در طبیعت با آب، باد و خاک نمی‌توان مقابله کرد، اما در برخی مواقع می‌توان با هدایت آن‌ها مسیرشان را تغییر داد. به این ترتیب ما در عایق‌بندی‌های ساختمان‌ها به هیچ عنوان نباید آب را از زمین تخلیه نکنیم، بلکه باید عایق‌بندی ساختمان‌ها را به گونه‌ای انجام دهیم که تا حدودی مسیر آب تغییر کند تا به داخل ساختمان نفوذ نکند.
به این ترتیب در پاسخ به این پرسش شما باید گفت مسئولیت این مهم بر عهده واحد قنوات سازمان شهرداری‌هاست. به طوری که قبل از صدور پروانه ساختمانی از سوی شهرداری‌ها، یکی از مواردی که باید مورد بررسی قرار گیرد، استعلام از واحد مدیریت قنوات است، به این ترتیب از سوی کارشناسان این واحد بررسی می‌شود که در آیا در ملک مورد نظر قنات وجود دارد یا خیر.
اگر در ملک مورد نظر قناتی وجود داشته باشد، ضرورت دارد، ضمن گودبرداری تمهیدات لازم برای منحرف کردن مسیر آبِ‌قنات اندیشیده شود و به این گونه نیست که همه آبِ قنات خارج شود.
بنابراین در گودبرداری‌های اصولی به هیچ عنوان کور کردن قنات یا خارج کردن کلِ آب آن مطرح نیست، بلکه باید با استفاده از روش‌های مهندسی مسیر آب قنات از محدوده گود منحرف و به زمین‌های اطراف ساختمان هدایت شود. با این حال ممکن است در برخی مواقع برخی از پیمانکاران بدون اطلاع شهرداری و سازمان نظام‌مهندسی به صورت غیرقانونی با استفاده از پمپ این آب‌ها را از زمین خارج و در جوی خیابان رها می‌کنند که این اقدام تخلف است و تبعات پرشماری به همراه دارد.
نظارت بر عملکرد پیمانکاران و گودبرداری‌ها بر عهده کدام سازمان است؟
نظارت بر کل عملیات ساختمانی که گودبرداری یکی از بخش‌های آن و گودبرداری عمیق یکی از بخش‌های جزئی‌تر آن است بر عهده مهندسان دارای پروانه سازمان نظام مهندسی ساختمان هر استان است که این مهم در کتاب قانون نیز آمده است و هنگام صدور پروانه ساختمان نیز نام این مهندسان (چه شخص حقیقی باشند و چه شخص حقوقی که ممکن است به صورت شرکتی فعالیت داشته باشند) آورده می‌شود و طبق قوانین نظام مهندسی ساختمان این مهندسان در مراحل مختلف عملیات ساختمانی مکلف به نظارت هستند و اگر تخلفی در هر مرحله از اجرای عملیات ساختمانی صورت گیرد، این مهندسان باید گزارش خود را به مرجع صدور پروانه که شهرداری‌ها هستند ارائه کنند، اما مسئولیت اینکه برخورد شهرداری با پیمانکار خاطی چگونه باشد، طبق کتاب قانون بر عهده شهرداری‌هاست. بنابراین سازمان نظام‌مهندسی سلاحی جز قلم گزارش‌نویسی مهندسان خود ندارد و در حوزه اجرایی یا پیشگیری از عملیات و یا دیگر موضوعات مرتبط با عملیات اجرایی ساختمان‌ها ، شهرداری‌ها به عنوان مرجع صدور پروانه مسئولیت کامل را بر عهده دارند.
اما در مورد نظارت‌ها اینکه بگوییم همه چی در حد ایده‌آل است درست نیست و تز طرفی دیگر هم نمی‌توان به گونه‌ای قضاوت کرد که همه چی تیره و تار است. به اعتقاد من با توجه به گسترش سطح دانش و آگاهی مهندسان و همچنین عوامل اجرایی و نظارتی و توسعه فناوری‌ها در این حوزه که هر صورت رو به افزایش است و با توجه به کاهش چشمگیر میزان سوانح ساختمانی می‌توان گفت طی سال‌های اخیر عملکرد مهندسان ما در حوزه صنعت ساختمان از پیشرفت صعودی برخوردار بوده است و می توان امیدوار بود تا چند سال آینده ضعف‌های باقیمانده در این حوزه نیز برمنصرف شود.
آیا دستورالعملی برای گودبرداری ساختمان‌های بلندمرتبه در تهران وجود دارد؟ چه خلأ‌هایی وجود دارد؟
بله. چندین سال پیش شهرداری تهران مصوبه‌ای را در این خصوص به شورای شهر تهران تقدیم کرد و با تصویب اعضای شورای شهر با عنوان دستورالعمل گودهای عمیق در مناطق عملیاتی در حال اجراست همچنین علاوه بر این دستورالعمل در مباحث مقررات ملی ساختمان که توسط مهندسان طراح، اجرا و ناظر سازمان نظام مهندسی فعال نیز مقررات ملی ساختمان در دست اجراست. با این حال نمی‌توان گفت در این حوزه هیچ گونه ضعف یا تخلفی صورت نمی‌گیرد ، اما واقعیت این است که طی سال‌های اخیر در مقایسه با گذشته پیشرفت خوبی در فناوری‌های گودبرداری عمیق، نحوه طراحی‌ها و نحوه اجرا داشته ایم.
به طوری که سال‌های گذشته همه ملک‌ها پایدارسازی به روش سازه بود، مدت‌ها بعد به صورت نیلیگ آمد، سپس مهار متقابل و امروز افتخار این را داریم که از فناوری تاپ‌دان(ساخت از بالا به پایین) که در کشورهای توسعه یافته در حال اجراست و کمترین سوانح را دارد، استفاده می‌کنیم.
فناوری ساخت از بالا به پایین یا تاپ‌دان یــک روش نسبتاً جدید پایداری گود و در حال رواج در صنعت ساختمان است که در پایدارسازی گود به روش تاپ‌دان (Top-Down Construction) امکان اجرای همزمان طبقات زیر زمین تا تراز زیر پی همراه با اجرای طبقات روی زمین وجود دارد که خوشبختانه در تهران و بسیاری از کلانشهرهای کشور به دست توانمند مهندسان ایرانی عملیاتی شده و در حال اجراست.
به نظر می‌رسد حساسیت نظام مهندسی بیشتر بر بنا و سازه معطوف است تا نحوه گودبرداری، چگونه می‌توان این ضعف را برطرف کرد؟
«نیلیگ» یکی از ۱۰ روش پایدارسازی گود است. بنابراین من قبول دارم با توجه به اینکه سازه سالیان سال است که در کشور فراگیر شده و پایدارسازی در مقایسه با سازه از قدمت کمتری برخوردار است اما توجه وزارت راه و شهرسازی بر سازه متمرکز بوده است؛ چرا که در گذشته در کشور ما به گرایش‌های مختلف مهندسی عمران توجهی نمی‌شده و یکی از این گرایش‌ها، ژئوتکنیک (مهندسی خاک و پی) بوده است. اما خوشبختانه طی سال‌های اخیر علاوه بر اینکه مهندسان عمران می‌توانند از طریق آزمون ورود به حرفه، پروانه اشتغال به کار مهندسی عمران دریافت کنند، اگر تحصیلات یا تجربه ژئوتکنیکی داشته باشند در آزمون ویژه آن نیز شرکت می‌کنند و در صورت قبولی پروانه گودبرداری هم برای آن‌ها صادر می‌شود و به صورت تخصصی وارد این حرفه می‌شوند. امید می‌رود همان‌طور که این حرکت از سوی وزارت راه و شهرداری برای ورود تخصصی مهندسان عمران به حوزه گودبرداری آغاز شده، برای سایر گرایش‌های تخصصی مهندسی عمران هم ادامه یابد.
در واقع مهندسی عمران مشابه علم پزشکی است و همان‌طور که در گذشته پزشک عمومی، سپس برای تخصص وارد گرایش‌های مختلف از جمله ارتوپد می‌شد، اما اکنون برای هر عضو یک فوق تخصص ارتوپد مجزا داریم ، ضرورت دارد در نظام مهنذدسی نیز ما مهندسان عمران با گرایش‌های مختلف بهسازی و مقاوم‌سازی‌سازه، ژئوتکنیک و غیره داشته باشیم که این مهم نیازمند حمایت مسئولان، مدیران دولتی و سیاست‌گذاران از جوانان کشور و پیشگیری از مهاجرت آن‌هاست.
بنابراین اگر ما به اشتغال جوانان و تخصصی شدن حوزه‌های مختلف اهمیت ندهیم، جوانان ما به سایر کشورها مهاجرت خواهند کرد. در حالی که اگر در کشور برای جوانان کار باشد، آن‌ها تمایلی به مهاجرت ندارند.
