کلاه فرنگی‌ها عمارت‌هایی ایرانی اروپایی
عمارت کلاه فرنگی به نوع خاصی از معماری گفته می‌شود که ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود. عمارت‌هایی که رهاورد معماری زندیه و قاجاریه در ایران هستند.
پایگاه خبری نظام مهندسی ساختمان کشور: هنر معماری در ایران تاریخی چندین هزار ساله دارد. ابنیه‌های تاریخی و مساجد در دوران‌های مختلف تاریخ ساخته شده‌اند. اما گاهی بناهایی ساخته می‌شدند، که مشخصا در یک برهه تاریخی خاص وارد معماری ایرانی شده‌اند. یعنی تا پیش از آن دوره وجود نداشته‌اند (حداقل دیده نشده‌اند) و پس از آن دوران، در دوره‌های مختلف، جزئی از معماری سنتی شده‌اند. از این میان می‌توان به عمارت‌های کلاه فرنگی اشاره کرد که مشخصا در دوران قاجار مورد توجه معماران قرار گرفتند.
دهخدا در لغت‌نامه‌اش در معرفی این بناها می‌نویسد: «عمارتی که در میان عرصه سازند. بناء در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف که در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت یا در میدان‌ها برای فروش روزنامه و اغذیه سازند. کیوسک.»
فرهنگ بزرگ سخن، عمارت کلاه‌فرنگی را چنین تعریف کرده است: «ساختمان سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاه‌ها که برای و کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده می‌شود. پاویون.»
تاریخچه ساخت و معماری
در سال ۱۲۹۱ قمری، ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر اول خود از فرنگ دستور داد کاخی بین قصر قاجار (زندان قصر کنونی) و باغ نگارستان (وزارت ارشاد کنونی) احداث کنند و عمارتی چهار طبقه را در آن پایه‌ریزی کنند. این کاخ ساخته شد و به دلیل آنکه شاه زنانش را به این مکان انتقال داد به تدریج به کاخ عشرت آباد تغییر نام داد.
کلاه فرنگی‌ها در واقع اثر انگشتِ معماران دوران زندیه و قاجار در ایران است؛ ساختمان‌های تزئینی شاهانه‌ای که معمولا وسط باغ‌ها ساخته می‌شدند و معماری آنها نیمی ایرانی، نیمی اروپایی بود. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و (سابقه تاریخی قدیمی‌تری هم ممکن است داشته باشند) اما بیشترین کلاه فرنگی‌های کشور یادگار قاجاری‌ها است. به طوری که این سازه‌های تاریخی را می‌توان در شهرهای مختلف ایران دید.
در منابع آمده است: عمارت کلاه فرنگی به نوع خاصی از معماری گفته می‌شود که ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود (ساختمانی سبک و گاه تزیینی در وسط باغ).
معماری کلاه فرنگی به این شکل است؛ اتاقی معمولاً گرد (شش لوزی یا هشت گوش ) که گرداگرد آن دارای درها یا پنجره‌هایی به سوی فضای آزاد است و سقف آن از هر سو دارای سایبانی پیش آمده است. این بناها (اطاق‌های مسقف) در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت ساخته می‌شدند.
کلاه‌فرنگی‌ها از بناهای برونگرا در معماری ایرانی هستند
مهندس «حمید احمدی» عضو هیئت مدیره دوره نهم سازمان نظام مهندسی استان مرکزی در این درباره گفت: کلاه فرنگی سوغاتی است که ایرانیان به طور عام و شاهان قاجار به طور خاص از سفر اروپا برای ایران آوردند. البته همیشه هم بناهای کوچکی نبودند. کلاه فرنگی‌ها از بناهای برونگرایی هستند که معمولا وسط باغ ها ساخته می‌شدند و به نظر من معادل کوشک در باغ‌های ایرانی هستند.(کوشک نوعی پاویون که در فضای باز و مشجر قرار دارد و تمام اطراف یا برخی اطراف آن باز است.)
او درباره خصوصیات برونگرایی کلاه‌فرنگی افزود: برونگرایی در معماری به بناهایی گفته می‌شود، که با فضای بیرونی خود در ارتباط مستقیم بوده و فضای داخلی آن نیز همین ارتباط را با فضای بیرونی دارند. عمارت کلاه فرنگی همانطور که اشاره شد؛ یک نمونه از معماری برونگرا در مقابل معماری درونگرا است. معماری گذشته ایران بجز مناطق ساحلی معمولا معماری درونگرایی است. مثل حیاط مرکزی در خانه‌ها و مساجد نمونه‌های خیلی زیادی داریم.
مهمترین کلاه فرنگی‌های ایران
کلاه فرنگی‌ها در گوشه و کنار ایران ساخته شده‌اند. که مهمترین آنها در شهرهای رشت، بندر عباس، بوشهر، فارس، بیرجند، تهران، قزوین، رفسنجان، شوشتر و سورمق هستند.
هرچند که معماری کلاه فرنگی‌ها دارای کلیتی یکسان است؛ اما این عمارت‌ها لزوما برپایه یک نقشه ثابت ساخته نمی‌شوند و معماری آنها در مکان‌های مختلف متفاوت است. در زیر به معماری تعدادی از مهمترین عمارت‌های کلاه‌فرنگیِ ایران پرداخته شده است.
عمارت کلاه فرنگی شیراز
این عمارت که از آثار دوره کریم‌خان زند است، به صورت هشت ضلعی ساخته شده و در آن کاشی کاری با نقوش اسلیمی، گل و مرغ، مناظر شکارگاه و صحنه‌های الهام گرفته از قصه‌ها و داستان‌های قدیمی به چشم می‌خورد. همچنین در داخل عمارت حوضی از مرمر و چهار شاه‌نشین و اتاق‌هایی در چهارگوشه ساخته شده است. در بالای عمارت اسپرها و لچکی‌های کاشیکاری شده بنا را مزین کرده‌اند. این نگاره‌‌ها به قرنیه در چهار ضلع منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را نشان می‌دهد. چهار آب‌نما در چهار سوی ساختمان وجود داشته که آب نمای شمالی آن در مسیر خیابان زند قرار گرفته و تخریب شده است. داخل بنا شامل یک تالار، مرکزی گنبددار و چهار شاه نشین جانبی است که حد فاصل آنها یک اتاق قرار دارد. در وسط تالار حوض مرمرینی وجود دارد که نقطه مرکزی آن است. سطوح داخلی عمارت شامل طاق‌ها، میان طاق‌ها، مقرنس‌کاری‌ها و طاقچه‌ها است که تمامی نقوش داخل عمارت مشتمل بر طرح‌های اسلیمی و گل و مرغ است و در میان تالار یک حوض یکپارچه از سنگ مرمر قرار دارد.
عمارت کلاه فرنگی قزوین
این مکان، کاخ شاهی بوده که شاه طهماسب صفوی، بنای آن را از روی نقشه یک معمار ترک، با شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته و دارای پنجره‌های چوبی بسیار ظریف و زیبا است. این بنا ساختمانی ۸ گوش به مساحت تقریبی ۵۰۰ متر مربع است که بر اساس نقشه معماری ترک در ۲ طبقه ساخته شده و دارای تالارها و اتاق‌های کوچکی در هر طبقه است. نقاشی‌های دیواری طبقه اول نمونه‌ای از هنر نگارگری مکتب قزوین و دارای شهرت فراوان است. از این مکان هم اکنون به عنوان گنجینه (موزه) قزوین استفاده می‌شود. عمارت کلاه‌فرنگی یا کاخ موزه چهلستون قزوین، در سال ۱۳۳۷ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۳۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
عمارت کلاه فرنگی سورمق
این عمارت در شهر سورمق، از توابع شهرستان آباده در استان فارس قرار دارد. این عمارت در ۲۴ کیلومتری جنوب شهر آباده قرار دارد. کلاه فرنگی سورمق، عمارتی است با نقشه دایره‌ای شکل و وسعتی درحدود ۲۰ متـر مربع دارای چهار در ورودی و پنجره‌های بلند. در محوطه پیرامون عمارت کلاه فرنگی، آلاچیق‌هایی قرار داده شده به منظور چایخانه، و محلی است برای پذیرایی و تفریح شهروندان و مسافران. این عمارت یک طبقه بوده و روی سکویی به ارتفاع ۸۰ سانتی‌متر قرار دارد. کلاه فرنگی سورمق در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۹۸۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
عمارت کلاه فرنگی تهران
عمارت کلاه فرنگی عشرت‌آباد که به کاخ عشرت‌آباد نیز معروف است در شرق تهران کنونی و شمال شرقی تهران قدیم بیرون از دروازه شمیران بین (نگارستان میدان بهارستان) و قصر قاجار (زندان قصر) جای داشت. عمارت کلاه فرنگی که به دوره قاجار مربوط است در میدان سپاه فعلی، در محل فعلی پادگان عشرت‌آباد یا پادگان ولیعصر واقع شده است.
عمارت کلاه فرنگی در میان باغ عشرت‌آباد قرار داشت و کاخ‌ها و کوشک‌های پهناور و بزرگی داشت. در میانه باغ، حوض و چشمه و فواره‌های گوناگونی وجود داشته و دور تا دور این حوض بزرگ، نزدیک به سی خانه کوچک دواتاقه به شکل نیم دایره ساخته شده بود که در و پنجره چوبی آنها به سوی مرکز حوض باز می‌شد و در هر یک از آنها یکی از زنان شاه زندگی می‌کردند. البته هم اکنون از کل مجموعه تنها کاخ اصلی بر جای مانده است.
کلاه فرنگی رشت
در رشت هم یک کلاه فرنگی قاجاری وجود دارد که در ضلع جنوبی باغ محتشم این شهر قرار دارد. بنایی فاخر و ۴ طبقه که از بیرون ۳ طبقه به نظر می‌آید. طبقات اول و دوم این بنا هر کدام دو اتاق دارند و این اتاق‌ها هر یک به وسیله پنجره‌هایی نورگیر، روشنایی و تهویه مناسب را در فصل گرم سال فراهم می‌کنند. بلندترین اتاق این عمارت هشت‌گوش و از هر سو دارای پنجره‌هایی است که رو به باغ باز می‌شود و مصالح به کار رفته در آن آجر، چوب و گچ است. دور تا دور ساختمان در طبقه اول به صورت ایوان و در طبقه دوم به صورت بالکنی چوبی است، که ۶۸ ستون بالکن بام ساختمان را مهار کرده، دامنه ساختمان از سر شیرهایی چوبی ساخته شده که به صورت دو پوش است که برای جلوگیری از ریزش برف و باران به داخل ساختمان طول آن را بلند گرفته‌اند. این بنا در گذشته محل سکونت تابستانی حکام و فرمانداران شهر بود که با توجه به تغییر شرایط اجتماعی جامعه مورد بهره‌برداری‌های گوناگون از جمله خانه شطرنج شهر- رستوران پارک و غیره قرار گرفت. این عمارت بعدها توسط میراث فرهنگی گیلان تبدیل به مرکز آموزش هنرهای سنتی در سطوح استان شد. عمارت کلاه فرنگی در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۱۷۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
منبع
نظام مهندسی کشور