پیش از بحران به داد سفره‌های زیرزمینی خالی از آب برسید

به گزارش تاسیسات نیوز، مجموعه عوامل از جمله گرم شدن کره زمین، برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی، کمبود بارندگی، حفر چاه های غیر مجاز و برداشت های بی رویه، تغییر اقلیم و ادامه دار بودن روش های کشاورزی سنتی سبب شده تا امروز با کمبود شدید منابع آبی مواجه شویم.
تغذیه دوباره منابع آب زیرزمینی که دشوارتر از هر زمان دیگری به نظر می رسد با اجرای طرح های آبخیزداری امکان پذیر است.
مجموعه گسترده ای از دانش و تجربه در کنار هم سبب طراحی سازه هایی با عنوان آبخیزداری و آبخوان داری برای مدیریت منابع طبیعی از جمله آب، خاک و پوشش گیاهی شده است.
با احداث این سازه های آبخیزداری می توان پوشش گیاهی را تقویت، از زیان های سیلاب های ویرانگر جلوگیری و سفره های آب زیرزمینی را تغذیه کرد.
** واقعیت خشکسالی را بپذیریم
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند در این نشست گفت: خراسان جنوبی روی کمربند خشک و نیمه خشک اقلیمی قرار دارد و این ذات طبیعی استان است که باید با واقعیت خشکی زندگی کرد.
دکتر سید محمد تاج بخش افزود: نمی توان از تغییرات اقلیمی به راحت گذشت و آنچه در این راستا مهم است سازگاری با خشکی است.
وی با اشاره به اصل آبخیزداری سازگار با شرایط طبیعی هر منطقه بیان کرد: متوسط بارندگی استان در سال کمتر از ۱۵۰ میلیمتر در سال است چه بسا در دوره های خشکی به کمتر از ۱۰۰ میلیمتر هر برسیم.
استاد دانشگاه، وقوع خشکسالی ها را طبیعی دانست و گفت: در گذر زمان در چند هزار سال اخیر دوره های نوسان خشکسالی و ترسالی داشته و داریم بنابراین بایستی واقعیت خشکسالی را پذیرفت.
تاج بخش، نخستین عامل خالی شدن روستاها از سکنه را آب و شغل در این مناطق دانست و ادامه داد: چه چیزی می تواند به عنوان جایگزین و رهاورد برای ماندن مردم در مناطق روستایی ملاک باشد.
وی با بیان اینکه پایه روستاها بر کشاورزی و دامداری است یادآور شد: از این بخش در سال های اخیر تا حدودی محروم بوده ایم چون نگرش جامع نگر به مسایل حوزه های آبخیز نه تنها در استان که در کشور وجود نداشته است.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست گفت: اصل مدیریت جامع حوزه آبخیز نخستین فاکتور بررسی مسایل مختلف محیطی در کنار هم است لذا ابتدا باید بپذیریم در حوزه آبخیز یک مدیریت جامع اعمال شود و براساس آن ببنیم چه باید کرد.
وی افزود: طرح های آمایش سرزمین، مدیریت منابع و سایر طرح ها زمانی می تواند عملی شود که مدیریت جامع برای حوزه های آبخیز برنامه ریزی شده باشد.
تاج بخش به محدود بودن منابع آبی اشاره کرد و گفت: منابع آبی هیچ وقت اضافه نخواهند شد لذا باید برای منابع آبی راهکار و مسیر استفاده را تعیین کنیم.
وی اظهار داشت: از سال ۸۸ به بعد بحث مدیریت جامع حوزه های آبخیز به صورت جدی در سطح وزارت جهاد کشاورزی، دانشگاه و شورای عالی آب کشور مطرح و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری به طور مشخص متولی آن شد.
استاد دانشگاه بیرجند اضافه کرد: پژوهشکده حفاظت آب و خاک به عنوان ناظر و دانشگاه گرگان به عنوان متولی علمی این موضوع را پیگیری می کنند اما به دلیل مسایل مالی و بودجه ای مرتب طرح با نامهربانی هایی مواجه می شود و مرحله پایلوت هنوز صورت نگرفته است.
وی گفت: تا این شرایط به پایلوت یا نتیجه نرسد نمی توان طرح مدیریت جامع حوزه های آبخیز را در سطح کشور تعمیم داد.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست افزود: از طرفی توسعه پایدار در راس برنامه ها و اهداف کلان هر کشور قرار دارد و برای رسیدن به توسعه پایدار مسیر همین است.
وی با بیان اینکه مبنای این مدیریت مبنای شروع اشتغال نیز است اظهار داشت: وقتی می توانیم مدیریت جامع را اعمال کنیم قطع به یقین فضای اشتغال را نیز باز خواهیم کرد.
تاج بخش گفت: بسیاری از آبیاری فضای سبز پارک قهستان در شهرستان قاینات از طریق چاه های اطراف آبیاری می شود اما اگر فقط ۱۰ درصد از روان آب سطوح سنگی دامنه های مشرف به پارک را استفاده کنیم از خرداد تا شهریور کمبود آب آن برطرف می شود.
وی افزود: همچنین در تمام مناطق استان که سطوح سنگی زیاد داشته و روان آب زیادی تولید می کند و با هر بارش روان آب ایجاد می شود، این روان آب در بالادست همان حوزه های آبریز قابل بهره وری است.
تاج بخش تصریح کرد: متاسفانه این موضوعات مهم از ذهن برنامه ریزان ما دور شده است و به سمت این رفته ایم که انتقال بین حوزه ای را مطرح کرده ایم.
وی گفت: تجربه جهانی نشان می دهد از انتقال بین حوزه ای هیچ نتیجه ای گرفته نشده چنانچه عملا انتقال آب بین اصفهان به یزد جز درگیری چیزی عاید شرایط نکرده و آیا آینده این روند می تواند نیاز استان یزد را تامین کند.
وی افزود: واقعیت را بپذیریم برای مطالعات انتقال آب در سطح کلان حتی برای عمان به شرق کشور یا خزر به سمنان مطالعات جامع نداریم بنابراین شرط اولیه برنامه ریزی برای حوزه های آبخیز مطالعه و برنامه ریزی در این حوزه است.
** جزیی نگری مهمترین مشکل حوزه آب
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی هم گفت: در حال حاضر سه مشکل اساسی در حوزه منابع طبیعی در سطح جهان، کشور و استان وجود دارد که مهمترین آن به لحاظ کمی و کیفی آب است.
علیرضا نصرآبادی با بیان اینکه تخریب سرزمین و فرسایش خاک نیز از اهمیت زیادی برخوردار است افزود: تغییرات اقلیم سبب کمبود آب، فرسایش خاک و سایر مشکلات شده است.
وی بیان کرد: در خراسان جنوبی علیرغم خشکسالی سیلاب نیز داریم و سالانه ۷۰۰ میلیون مترمکعب روان آب سیلاب در استان هدر می رود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی اظهار داشت: تخریب و کاهش پوشش گیاهی از دیگر عواقب خشکسالی حاکم بر استان است که همه عوامل دست به دست هم داده و سبب وقوع سیلاب در کنار خشکسالی شده است.
وی گفت: اکنون در موضوع مدیریت آب به شکل شاخص در کشور با تکثر کارگروه ها و جلسات مواجه ایم که نه تنها مشکلی از کمبود آب را کم نمی کند که مشکل ساز نیز شده اند.
نصرآبادی با بیان اینکه در پرداختن به موضوعات مربوط به آب جزیی نگری شده است افزود: این در حالیست که باید چرخه هیدرولوژیکی آب در نظر گرفته شود.
وی توضیح داد: باید از لحظه ای که قطرات باران نازل می شود تا نفوذ آن به زمین، بهره برداری از چاه و قنوات، نحوه استفاده در عرصه کشاورزی، صنعت و شرب، بازیافت پساب و فاضلاب و کاهش تبخیر به عنوان یک چرخه مستدام و زنجیروار برنامه ریزی لازم انجام شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: اینکه وزارت نیرو فقط در حفاظت آب به هوشمندسازی کنتورهای چاه کشاورزی بپردازد به نتیجه نمی رسد.
وی افزود: همچنین اگر به صورت جزیی روی بازیافت پساب و فاضلاب ها متمرکز شویم به نتیجه درستی نمی رسیم بلکه باید رویکرد مدیریتی در قالب واحد کارگروه مدیریت جامع آب داشته باشیم.
نصرآبادی تاکید کرد: تمام دستگاه های اجرایی و متولیان مربوط به حوزه آب همچنین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان بایستی دور هم جمع شده و نقش خود را در هر قسمتی ایفا کنند.
وی بیان کرد: الزامات قانونی فراسوی ماست که به عنوان اسناد بالادستی به راحتی موضوع را روشن کرده است و از مهمترین آنها می توان به سیاست های کلی نظام در بخش آب اشاره کرد که مدیریت جامع آب به طور کامل توضیح داده شده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری از دهه ۷۰ مورد کم توجهی قرار گرفته است در حالیکه اگر این سیاست ها به طور کامل اعمال می شد شاهد تکثر جلسات جزیی و بی نتیجه نبودیم.
وی عنوان کرد: در چرخه آب با نگاه جامع نگری موضوع آبخیزداری و آبخوان داری مطرح است که نه تنها صرفا ساخت یک سازه نیست که با نگاه مدیریت جامع از کشت گیاه، مدیریت استفاده از عرصه، اصلاح کاربری مفید عرصه، پوشش گیاهی و ترکیب آن با سازه همه در کنار همه به عنوان کارهای مدیریتی و بیولوژیکی باید در نظر گرفته شود.
نصرآبادی اظهار داشت: یک نقش و جایگاه مهم آبخیزداری این است که در مقایسه با سایر سازه ها و برنامه های بخش آب کشور ویژگی های دارد که ثابت شده است.
** برنامه های آبخیزداری جامع و متمایز است
وی جامع بودن برنامه های آبخیزداری را نسبت به سایر برنامه ها متمایز دانست و گفت: فراگیر بودن جمعیت و عرصه زیر پوشش نیز از دیگر مزایای اجرای طرح آبخیزداری است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی یادآور شد: مدیریت جامع در حوزه آب به معنای همسونگری، فراسازمانی فکر و عمل کردن و با هم در راستای یک هدف مشترک حرکت کردن است.
وی با بیان اینکه در اجرای طرح های آبخیزداری دانش و تجربه کنار هم قرار گرفته است گفت: بازگشت سریع سرمایه در عملکرد یکی از مشخصات ویژه این طرح هاست.
نصرآبادی به احداث بزرگترین سازه آبخیزداری شرق کشور در شهرستان خوسف اشاره کرد و افزود: در حالی که یک سوم این سازه احداث شده اما با بارندگی اندک بلافاصله آب دهی قنات ۱۰ برابر افزایش یافت.
وی با بیان اینکه نسبت هزینه به فایده در سازه آبخیزداری بسیار مناسب تر از سایر سازه هاست اظهار داشت: سازگار بودن با محیط زیست از دیگر شاخص های این سازه است و موضوع کار برای که و برای چه نیز مدنظر قرار می گیرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: احداث سازه های آبخیزداری در راستای کمک به محیط زیست بوده و هیچ مشکلی برای محیط زیست ایجاد نمی کند.
وی با تاکید بر اینکه نگاه ها به موضوع آب در سطح کشور جامع نگر نیست افزود: همه در گفتمان نقش آبخیزداری را می بینند و بیان می کنند اما در عمل و بودجه ریزی کلان کشور کماکان دچار مشکل هستیم.
نصرآبادی گفت: هرچند اواخر سال گذشته طرح آبخیزداری در خراسان جنوبی تهیه شد و به دفتر مقام معظم رهبری رسید که در نتیجه آن ۲۰۰ میلیون دلار از محل صندوق توسعه ملی به طرح های آبخیزداری اختصاص یافت که در نوع خود استثنا و بی نظیر بوده است.
وی بیان کرد: یکی از موضوعات مهم خالی شدن روستاها از سکنه است در حالی که همه دستگاه های دولتی و غیردولتی هزینه های زیادی کردند چون رویکردی که در روستا به نام محرومیت زدایی وجود داشت، نگاه جامع نبوده است.
وی اضافه کرد: نگاه ما به مشارکت مردم نگاه صرفا کارگری و ۳۰ درصد پول نقد بوده در حالیکه مشکلات به صورت جامع مدیریت و رفع نشده و هر دستگاهی برای خود کار کرده است.
نصرآبادی در خصوص طرح انتقال آب از دریا به استان خراسان جنوبی گفت: کلیات موضوع انتقال آب را نمی توانیم نفی کنیم اما بحث تقدم و تاخیر مهم است و باید مطالعات کامل، جامع و درست انجام شود.
وی ادامه داد: مبحث مهم ما در کوتاه مدت و میان مدت اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری است به موازات این طرح ها باید برای انتقال آب از دریا به استان نیز چاره اندیشی شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: اینکه اکنون ذهن سیاست گذاران و بودجه ریزان بر این مسائل متمرکز شود به ما لطمه می زند و نگاه اول مسئولان باید بر مدیریت منابع موجود باشد.
وی جامع و کامل بودن را از شاخص های اجرای طرح های آبخیزداری دانست و عنوان کرد: کنترل سیلاب و روان آب، نفوذ آب به سفره زیرزمینی، کاهش فرسایش خاک، جمع شدن کود و خاک خوب در بستر آبخیز از جمله مزیت های این سازه هاست.
نصرآبادی تاکید کرد: با اجرای سازه های آبخیزداری در دست اجرای استان ۱۲۰ رشته قنات و منبع آبی تحت تاثیر قرار می گیرد.
وی گفت: اجرای طرح های آبخیزداری در روستاهایی که اکنون با تانکر آبرسانی می شود مشکل را رفع خواهد کرد همچنان که در روستاهای قیاس الدین مود، سه قوری قاین، فخرآباد بشرویه، چهکند روشناوند و سایر قنات ها احیا شده و هیچ مشکلی از نظر تامین آب ندارد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی یادآور شد: یکی از اصولی که در سیاست های کاری مدنظر است اصل مشارکت مردم در اجرای پروژه های آبخیزداری است و اکنون نخستین انتظار مردم اجرای روش های آبخیزداری است و مردم تاکنون در اجرای پروژه های صندوق توسعه ملی ۸۵۰ میلیون تومان کمک کرده اند.
** امکانات جمع آوری روان آب ایجاد شود
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند در ادامه این میزگرد گفت: برخی ادعا دارند هدررفت رقم ۷۰۰ میلیون متر مکعب روان آب در استان صحیح نیست لذا براساس درصدی از این میزان حتی ۱۰ درصد اگر برنامه ریزی درست شود می توان میزان آب قابل استحصال را بالا برد اما آیا امکانات و شرایطی ایجاد شده که درصدی از این روان آب جمع آوری شود.
تاج بخش افزود: اگر به پیشینیان منطقه خراسان جنوبی رجوع کنیم بندسارها حتی در منطقه شرق کشور و جنوبشرق یکی از هوشمندانه ترین شیوه های جمع آوری آب در کشاورزی بومی منطقه بود و الان نیز هنوز این روش اعمال می شود.
وی بیان کرد: چرا روش های پیشینیان فراموش شده و مگر در گذشته خشکی نبود، شاید بتوان گفت در سطح جهانی شیوه های سنتی بهره روی از روان آب های ایران که در نقاط مختلف کشور است به سبک خود هنوز نیاز فراوانی داریم که راجع به آن بنویسند و کار کنند.
استاد دانشگاه بیرجند اظهار داشت: در گذشته تمام شیوه زراعت سیلابی از این طریق اعمال می شده و فردی را می شناسیم که در گذشته ۶۵ آبادی را از این طریق نگهداری می کرده است.
وی با بیان اینکه امروز نسبت به استحصال آب و روش های آن بیگانه شده ایم گفت: آیا در استان با ۱۵۵ میلیمتر بارندگی و کمتر برنامه ریزی کرده ایم.
وی افزود: هرچند در کشور و مناطق خشک تر نیاز آبی وجود دارد اما برای آنچه داشته ایم چه کرده ایم آیا هدررفت آب نداریم آیا سیستم های انتقال آب به بهره وری کامل رسیده است یا خیلی جاها هنوز شیرآلات سنتی وجود دارد.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست اظهار داشت: راندمان آبیاری در استان ۳۰ درصد اعلام می شود اما چرا این راندمان به ۷۰ رسانده نمی شود.
وی گفت: هنوز برنامه جامع مدیریت آب برای خراسان جنوبی وجود ندارد پس صنایع آب بر بزرگترین معضل برای استان است.
تاج بخش ادامه داد: چرا در چنین شرایطی باید در استان صنعت فولاد داشته باشیم چرا در کشاورزی اصرار بر گونه های آب بر داریم در حالیکه محصولات کم آب بر و استراتژیک زیادی قابل کشت است.
وی نبود جامع نگری را بلای جان کلان کشور و در استان مضاعف دانست و تاکید کرد: تا یک برنامه جامع هماهنگ نداشته باشیم و جزیی عمل کنیم همچنان دنبال تامین آب بوده و مصرف کنندگان به دنبال بردن آب هستند و این گره ای از مشکلات حل نخواهد کرد.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست گفت: امسال با توجه به بودجه ای که از صندوق توسعه ملی به موضوع آبخیزداری اختصاص یافت سال طلایی آبخیزداری بوده است اما آیا این سال طلایی ادامه خواهد داشت.
وی افزود: مهرماه گذشته طی یک نامه به رئیس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری مکاتبه ای با ۲۴۰ امضا از سراسر کشور ارسال و عنوان کردیم به عنوان سربازان شما در بخش آبخیزداری آماده ایم.
وی افزود: امیدواریم در استان شخص استاندار و معاونان وی برای اخذ بودجه و مشکلاتی که این بخش با آن مواجه خواهد بود، فکری بر دارند چون با خشک شدن چشمه ها و قنات ها روستاها در حال تخلیه شدن است و باید منبع جایگزینی حتی در منزل معرفی شود.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست گفت: باید از پتانسیل های موجود از جمله پساب منازل استفاده شود در حالیکه نسبت به این پتانسیل ها بی توجه هستیم.
وی ادامه داد: خواهش داریم مسئولان استانی در این مباحث ورود پیدا کنند در استان بارندگی داریم اما کم است ولی از همین میزان نیز استفاده نمی کنیم و باید حداقل برای نیازهای روزمره فضای سبز و شهری از آن بهره مند شد.
** طرح های آبخیزداری با توجه به اقلیم لازم است
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی هم گفت: این استان خشک و نیمه خشک بوده و اجرای طرح های آبخیزداری با توجه به وضعیت اقلیم بسیار مهم است.
محمدحسن غلامی افزود: در مدیریت منابع آب اکنون با کسری مخزن مواجه ایم که با توجه به افزایش جمعیت، کاهس بارندگی و گرم شدن مناطق نیاز آبی بیشتر شده و باید این کسری را جبران کنیم.
وی بیان کرد: آبخیزداری در بالادست منابع آبی به ویژه در مناطق آبخیز می تواند آب پایداری برای قنوات باشد.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی قنوات را مانند نوزادی دانست که از شیر مادر شیر می خورد اما چاه های کشاورزی خون زمین را می مکند.
وی گفت: زمانی ۶۵۰ میلیون متر مکعب آب از قنوات استحصال می شد در حالیکه به ۲۵۰ میلیون متر مکعب و اکنون به ۱۹۴ میلیون متر مکعب رسیده است.
غلامی با بیان اینکه ۳۰ درصد قنوات استان خشکیده و مابقی دچار کم آبی شده اند یادآور شد: در حال حاضر هفت هزار و ۳۰۰ رشته قنات در استان وجود دارد که ۶ هزار و ۲۵۲ رشته قنات ثبت و بعد از انقلاب تاکنون ۲ هزار و ۶۱۵ رشته بازسازی و مرمت شده است.
وی اجرای طرح های آبخیزداری را نوعی تولید آب دانست و گفت: اگر این هماهنگی وجود داشته باشد آبخیزداری در بالادست قنوات اجرا شود تاثیر بسزایی در آبدهی قنوات خواهد داشت.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی افزود: سیلاب ها وقتی مدیریت نشوند به قنوات نیز آسیب وارد می کنند.
وی با بیان اینکه تمامی قنوات در مسیر سیلاب ها قرار دارند چون باید آبگیری شوند اظهار داشت: سال ۹۶ مبلغ پنج میلیارد تومان اعتبار بحران برای قنوات ابلاغ شد که ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان آن اختصاص یافت و ۳۳ رشته قنات بازسازی شد.
غلامی گفت: امسال نیز ۲ میلیارد تومان اعتبار مصوب شد که تاکنون هنوز تخصیص داده نشده است و با اختصاص آن ۵۴ رشته قنات مرمت و بازسازی خواهد شد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در پایان این میزگرد گفت: آبخیزداری دارای کمترین نرم هزینه ها، سریع ترین برگشت و بهترین پوشش عملیاتی است.
نصرآبادی افزود: برای مشکل آب استان طرح مدیریت جامع را ارایه کرده ام و منتظر ارایه این طرح جامع در کارگروه های استانداری هستم.
وی گفت: تاکنون کمیته تخصصی ذیل آن انجام شده اما به کارگروه نیامده است در حالی که همه آن را خیلی خوب می دانند.
وی افزود: آمادگی دارم در سطوح مختلف از این طرح دفاع کنم چون راهی جز طرح های جامع برای کاهش و رفع مشکل آب در استان و کشور وجود ندارد.