گرمایش و سرمایش خانه در معماری سنتی ایران
شبنم قبادی‌نیا/تاسیسات نیوز: ایران سفره پربرکت است. گسترش در عرض‌های جغرافیایی مختلف، اقلیم‌های گوناگونی را به این محدوده هدیه کرده است. سفر از شمالی‌ترین به جنوبی‌ترین نقطه این تنوع را ملموس می‌کند و می‌توان ویژگی‌های خاص هر یک از این اقلیم‌ها را به عین دید؛ اما شاید این مشاهده دیگر از نظر معماری خیلی غنی نباشد و ساختمانهای غول‌پیکر جایگزین بافت تاریخی و اقلیمی هر منطقه شده باشند.
تغییراتی که در معماری سنتی این اقلیم‌ها رخ داده شاید در نگاه اول حرکتی رو به جلو و صددرصد مثبت ارزیابی شود اما اطلاعات و تجاربی وجود دارد که نشان می‌دهد که معماری خانه‌ها در گذشته متناسب با هر اقلیمی بوده و نقش به‌سزایی را در تهویه، گرمایش و سرمایش خانه‌ها داشته است. علاوه بر این، معماری نواحی مختلف به گونه‌ای بوده که باعث مصرف صحیح منابع انرژی و سوخت‌های فسیلی می‌شده و تنها معماری متناسب با محیط نقش مهمی در مدیریت مصرف انرژی داشته است.
در اقلیم‌های ایران که به طور کلی به چهار دسته اقلیم‌های گرم و مرطوب، گرم و خشک، معتدل و مرطوب و سرد تقسیم می‌شود، در ساخت خانه‌ها در معماری سنتی برای گرمایش و سرمایش از تاسیسات مکانیکی استفاده نمی‌شود، بلکه طراحی اجزای ساختمان خود این کار را انجام می‌دهد که این موضوع هم کاهش هزینه‌ها را به دنبال دارد و هم کاهش مصرف انرژی را.
تاثیر اقلیم بر معماری
بیشتر بخوانید
اقلیم گرم و خشک: اقلیم گرم و خشک دارای ویژگی‌هایی چون گرمای شدید در تابستان، سرمای شدید در زمستان، کم‌آبی طوفان‌های شنی، وزش باد در جهات مختلف است که مناطق فلات مرکزی ایران را شامل می‌شود. خانه‌ها در این مناطق اغلب دارای یک حیاط مرکزی هستند و اتاق‌ها در چهار طرف این حیاط قرار گرفته‌اند.
برای تهویه فضای داخلی، در قسمتی از بنا بادگیر ساخته می‌شود. به علت تابش شدید نور خورشید در تابستان و سرمای زیاد زمستان، جهت قرارگیری ساختمان در سمت جنوب تا جنوب شرقی است تا بیشترین میزان انرژی را در فصل زمستان دریافت کند.
منطقه معتدل و مرطوب: این اقلیم با بارش فراوان شناخته می‌شود و دارای ویژگی‌هایی چون رطوبت نسبی زیاد و اختلاف درجه حرارت کم بین شب و روز هست و جلگه‌های کناره دریای خزر تا کوهپایه‌های شمالی البرز را شامل می‌شود.
از ویژگی‌های معماری این اقلیم داشتن ارتباط بصری و فیزیکی مستقیم با فضای بیرون خانه، نداشتن حیاط و گسترش در ارتفاع است. وجود بازشوها در تمام سوهای ساختمان و عدم وجود زیرزمین به علت وجود رطوبت زیاد و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی از مشخصه‌های دیگر ساختمانهای این اقلیم است که در معماری بومی گیلان می‌توان دید. در معماری سنتی این منطقه خانه‌ها را با سقف شیب‌دار می‌سازند تا از ورود قطرات باران به داخل خانه جلوگیری کند.
در ساختمانهای نواحی معتدل و مرطوب کوران ایجاد می‌کنند. این برای مبارزه با رطوبت بیش از حد محیط است. همچنین به خاطر جلوگیری از نفوذ رطوبت از سطح زمین به داخل بنا خانه‌ها را با فاصله از زمین می‌سازند و در فضای بین کف و زمین جریان هوا موجب تبخیر رطوبت و تهویه هوا شده و سبب خشک و قابل استفاده شدن کف ساختمان می‌شود. در این اقلیم اغلب خانه‌ها ایوان دارد که دلیل وجود آن هم مقابله با رطوبت و بیشتر نشانگر برون‌گرا بودن خانه‌های این اقلیم است.
منطقه گرم و مرطوب: در اقلیم گرم و مرطوب که با ویژگی‌هایی مثل تابستانی بسیار گرم و رطوبت زیاد و دائمی در تمام فصول، اختلاف اندک درجه حرارت روز و شب و همچنین وجود بادهای صحرایی عربستان شناخته می‌شود، از مصب اروندرود در جنوب غربی استان خوزستان شروع شده و به خلیج گواتر در جنوب شرقی استان سیستان وبلوچستان ختم می‌شود.
شیوه معماری خانه‌های این اقلیم به گونه‌ای است که ترکیبی از نواحی گرم و خشک و معتدل مرطوب است؛ یعنی هم درونگرایی مناطق خشک را دارد و هم برونگرایی اقلیم معتدل را. ویژگی‌هایی دارد که از معماری مناطق خشک است؛ مانند داشتن حیاط مرکزی و قرار گرفتن اتاق‌ها در اطراف آن، اما مانند مناطق خشک ارتباط خانه با محیط بیرون قطع نشده و پنجره‌هایی رو به بیرون برای دریافت نسیم و باد قرار گرفته است و این پنجره‌ها در مقابل هم در شمال و جنوب به منظور ایجاد جریان هوای داخلی در اتاق‌ها به کار برده می‌شوند.
در این اقلیم برای تهویه مناسب ارتفاع اتاق‌ها را در این منطقه از سایر مناطق اقلیمی ایران بیشتر می‌سازند و ارتفاع آن گاه به بیش از سه متر می‌رسد تا گرمای هوا در فضای داخل صعود کرده و در نتیجه دمای هوا در ارتفاع پایین‌تر اتاق کاهش می‌یابد و با وجود پنجره‌های زیر سقف در دو طرف اتاق، هوای گرم تهویه می‌شود. علاوه بر این، بناها را به جانب دریا در جهت وزش باد می‌سازند تا از هر وزش نسیمی استفاده کنند .از این رو پنجره‌های داخلی و روزنه‌های خارجی معمولاً در مقابل هم قرار می‌گیرند تا جریان هوا، همواره وجود داشته باشد. در این مناطق هم، ایوان‌ها کابرد بسیار زیادی دارند، زیرا در این قسمت تهویه به خوبی انجام می‌شود.
