طرح انتقال آب خزر به دریای عمان برای مقابله با فرونشست چاره‌ساز نیست
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان GFZ و استاد دانشگاه هانوفر که به صورت ویدئو کنفرانسی در نشست تخصصی “فرونشست زمین با محوریت پایش و پهنه‌بندی مخاطرات” حضور یافته بود؛ گفت: «آمریکا، چین، هند، مکزیک و عربستان بیشترین برداشت بی رویه از آبهای زیرزمینی را دارند. در این فضا طرحهایی مثل انتقال آب خزر به دریای عمان هم برای مقابله با فرونشست چاره ساز نیست.»
به گزارش پایگاه خبری تاسیسات نیوز، دکتر مهدی معتق با اشاره به اینکه پیش از این با چاههایی به عمق۵٠-۴٠ متری قابلیت برداشت آب از زمین وجود داشت، اما در حال حاضر چاه‌های ٣۵٠ متری در کرمان و دشتهای پستهکاری برای دستیابی به آب مورد نیاز حفر شده است؛ در این باره هشدار داد و گفت: «در تهران و شمال شرق کشور با فرونشست ۳۰ سانتیمتری در سال روبرو هستیم و کمربند فرونشست از کرج، تهران، ورامین و ساوه میگذرد. این مسیر خط راه آهن و فرودگاه را نیز در معرض خطر قرار داده است.»
به گفته وی، فرودگاه بین‌المللی تهران با فرونشست سالانه ۵ سانتیمتر روبرو است و اگر کل دریای خزر را هم به آبخوان‌های تهران بریزیم، بی فایده خواهد بود؛ زیرا خاک این شهر دیگر قابل احیا نیست!
این مدرس دانشگاه تصریح‌کرد: «در کل دنیا مشاهدات ثقل با کمک ماهواره ثقل سنجیGrace انجام شده است. نتیجه پردازش این داده‌ها نشان دهنده تعدادی آنومالی به صورت افت مشاهدات ثقل است که نشان می‌دهند میزان آبهای ورودی به آبهای زیرزمینی افت داشته است. آبهای ورودی بالغ بر ۴۰% تغذیه آبهای زیرزمینی را شامل می‌شوند. استخراج بیش حد از آبهای زیرزمینی، در داده‌های ماهواره‌ای هم دیده می‌شود. این موضوع در مناطق مختلف دنیا نظیر هند هم محسوس است.»
معتق در بخش دیگری از سخنانش دراین نشست تخصصی درباره معیاری به نام Global GroundWaterfootprint یا GGF که در سال ۲۰۱۲ معرفی شد؛ سخن گفت و از آن به‌عنوان شاخصی برای وضعیت آبهای زیرزمینی در دنیا یاد کرد و افزود: «در دنیا ۳٫۵ برابر نیاز مصرف کنندگان آب استخراج می‌شود. کشورهای آمریکا، هند، چین، ایران، مکزیک و عربستان از جمله کشورهایی هستندکه با برداشت بی‌رویه از آبهای زیر زمینی موجب ایجاد آنومالی در بخش استخراج از منابع آبهای زیر زمینی شده‌اند.»
انتقال آب از خزر به جنوب کشور؛ مشکل فرونشست را حل نمی‌کند
وی تصریح کرد: «تنش موجود بر سر آبهای زیرزمینی موجب تاثیرات سوء بر محیط زندگی ما می‌شود. برای رفع این تاثیرات، تفکراتی نظیر اتصال دریای خزر به خلیج فارس یا انتقال آب دریای خزر به سمنان و ایجاد سدها بدون مطالعات همه جانبه، شکل می‌گیرد که در عین حال که شاید اجرایی نباشد حتی می‌تواند شرایط مدیریت منابع آب را نیز روز به روز بدتر کند.»
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان GFZ خاطرنشان کرد: «برای داشتن تصویر بهتر، پراکندگی فرونشست‌ها را در مناطق مختلف کشور بررسی کردیم. در این بررسی نسبت مساحت حوزه‌های آبی و جمعیت ساکن در آنجا مطالعه شد. برای مثال در منطقه مرکزی ایران با ۴۶% جمعیت کشور، حدود ۲۹% منابع آبی وجود دارد و در منطقه حاشیه خلیج فارس با جمعیت حدود ۲۳% کشور ۴۶% منابع آبی تجدیدپذیر وجود دارد. این مقایسه نشان‌دهنده عدم تناسب نرمال بین منابع آبی و جمعیت است. این عدم تناسب موجب گسترش غیرمتعارف کشاورزی در مناطق مرکزی شده است و تاثیر این عدم تقارن بر فرونشست هم مشاهده می‌شود.»
وی با اشاره به تحقیقات ۱۱ سال پیش که با همکاری سازمان نقشه‌برداری کشور و با استفاده از داده‌های دریافتی ۸ تا ۹ منطقه فرونشست انجام شده بود، گفت: «در آن زمان اطلاعات به دست آمده با اطلاعات چاه‌های پیزومتریک دریافتی از وزارت نیرو همپوشانی خوبی داشت. یکی از مناطق بررسی شده دشت رفسنجان بود که از سال ۱۹۸۰ دارای افت آبهای زیرزمینی بود. در آن گزارش هشدار لازم برای جلوگیری از استخراج آبهای زیرزمینی داده شد. در این دشت و مناطق شامل باغ‌های پسته وجود اختلاف فاز در داده‌های ماهواره به وضوح دیده می‌شود که نشانه فرونشست در این مناطق است.»
معتق اظهار کرد: «پس از تحقیق مذکور، در بخش‌های جنوبی این دشت دایره‌هایی در پردازش‌های ماهواره‌ای دیده شد که با مراجعه زمینی به این مناطق وجود چاه‌های برداشت آب قابل مشاهده بود که منجر به ایجاد فرونشست در اطراف این دایره‌ها شد.»
حفر چاه تا عمق ۳۵۰ متر
وی به نکته قابل توجه‌ای که در بازدید زمینی لوله‌های استخراج آب وجود داشت نیز اشاره کرد که از سطح زمین بالاتر مانده بودند و متاسفانه مردم با اضافه کردن لوله به انتهای آن استخراج آب از عمق ۵۰ متر را به عمق ۳۵۰ متر رسانده‌اند!
این استاد دانشگاه هانوفر آلمان، درباره مشاهداتی که اخیراً از طریق ماهواره santinele صورت گرفته است، گفت: «با کمک این ماهواره توانستیم بانک اطلاعات بسیار خوبی ایجاد کنیم.تصاویر ماهواره‌ای ۶ سال را درفاصله ۱۲ روزه را دریافت کردیم. براساس نتایج جدید ۹ منطقه شناسایی شده دارای فرونشست؛ به ۳۰۰ منطقه دارای فرونشست در تمام مناطق کشور افزایش یافته است. این مناطق دارای فرونشست ۲ سانتیمتر به بالا در سال هستند. با تمرکز بر منطقه تهران وجود فرونشست در محور تهران به کرج و ورامین تا ساوه به صورت کمربندهای فرونشست دیده می‌شود. این خطوط نشان‌دهنده تاثیر فرونشست بر زیرساخت‌هایی نظیر راه‌های اصلی خطوط انتقال نیرو، راه‌آهن ورامین و فرودگاه بین المللی امام خمینی هستند.»
وی از مطالعه اخیر و انتشار نتایج تکمیلی بدست آمده از اطلاعات سازمان نقشه‌برداری کشور و سازمان زمین شناسی در نشریه‌های بین‌المللی خبر داد و جلب توجه جهانی به فرونشست تهران را یکی از مهمترین بازتاب‌های درج این نتایج در نشریه nature عنوان کرد.
معتق درباره ادامه روند این دست مطالعات در حوزه فرونشست گفت: «با همکاری سازمان جنگل‌ها، مطالعاتی در بخش‌هایی از تهران انجام شد که حاکی از آن است که آثار فرونشست فقط بر زمین های کشاورزی نیست و تمام زیر ساخت‌های حیاتی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.»
به گفته وی در بخش دیگری از مطالعات، جنوب کشور و دشت مرودشت در جوار پرسپولیس مطالعه شد که فرونشست در این منطقه را تایید کرد اما خوشبختانه پرسپولیس در منطقه کوهستانی قرار دارد و کمتر تحت تاثیر فرونشست قرار گرفته است.
آیا پسته ارزش از بین بردن منابع آب دشت رفسنجان را داشته؟
محقق ایرانی فعال در مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان GFZ گفت: «زمین با خاصیت الاستیسیته و الاستیک در حالت نرمال دارای خاصیت برگشت‌پذیری است. برای مثال منطقه تهران با ترند ۲۵ سانتیمتر در سال و وجود نسبتاً زیاد دو حرکت الاستیکی و برگشت پذیری، منجر به تخریب زمین در این منطقه شده است و متاسفانه حتی اگر کل آب دریای خزر به سفره‌های زیرزمینی این منطقه منتقل شود امکان بازگشت و بهبود وجود ندارد. این سیستم می‌تواند در کشف مناطقی که دارای قابلیت برگشت‌پذیر هستند کمک کند و مدیران را در برنامه‌ریزی طرح‌های آب‌خوان راهنمایی کند.»
معتق گفت: «در دشت رفسنجان هم متاسفانه زمین مرده است و با وجود طرح آب‌خوان و حفظ سطح آبهای زیر زمینی امکان قابلیت بازگشت زمین وجود ندارد. این نکته‌ای است که باید در برنامه‌های توسعه پایدار منابع آب به آن توجه کرد و در تعیین کاربری و آمایش از آن استفاده نمود. در این مورد باید بررسی شود که آیا محصول لوکس پسته ارزش از بین بردن منابع آب دشت رفسنجان را داشته است؟»
وی عنوان کرد: «با مطالعه اِطلاعات استخراج شده از سایت وزارت نیرو از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ به طور متوسط ۲متر کاهش آبهای زیرزمینی داشته‌ایم. از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ این مقدار گسترده‌تر و از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ نیز کماکان ادامه پیدا کرده است. مشاهدات ماهواره‌ای grace هم افت آبهای زیرزمینی را نشان می‌دهد ولی رزولوشن آن بالا نیست و لازم است با اطلاعات ماهواره insar ترکیب شود. با ترکیب این اطلاعات برنامه‌های زمینی ترازیابی کاهش می‌یابد.»
پیشنهاد ایجاد سیستم ارائه اطلاعات آنلاین از مناطق فرونشست
معتق با بیان اینکه فرونشست اگرچه تهدید است ولی با دید یادگیری می‌توان از آن به عنوان فرصت استفاده کرد، از رییس سازمان نقشه‌برداری کشور درخواست فرصت نگرش به این موضوع را داشت و گفت: «مطالعات مشابهی در کشورهای دیگر هم انجام شده است. برای مثال در beijing چین و دهلی در هند هم فرونشست وجود دارد که ناشی از اشتباهات مدیریتی درکشورهای در حال توسعه است. البته آلمان نیز فرونشست دارد ولی فرونشستی که ناشی از برداشت ذغال‌سنگ از معادن زیرزمینی است. در این کشور سیستمی ایجاد شده که آخرین اطلاعات را به صورت آنلاین در اختیار مردم قرار می‌دهد و همین اِطلاعات موجب ایجاد حساسیت مردم به پدیده فرونشست و جلو گیری از فعالیت استخراج ذغال سنگ شده است. »
دکتر معتق در خاتمه از مسئولان سازمان نقشه‌برداری کشور، سازمان زمین شناسی و سازمان مدیریت بحران خواست تا با ایجاد سیستم ارائه اطلاعات آنلاین از مناطق فرونشست کشور، ضمن اطلاع‌رسانی موجب حساسیت و جلوگیری از فعالیت‌های مخرب محیط زیست در کشور شوند.
به گفته وی، اهمیت فرونشست به حدی رسیده است که یونسکو کمیته‌ای را برای این منظور با عضویت کشورهای درگیر فرونشست ایجاد کرده که در آن به تبادل اطلاعات و تجربیات می‌پردازند، در این کمیته ایران عضوی معرفی نکرده است.حال آنکه برای تبادل اطلاعات و بهره گیری از تجارب دیگر کشورها لازم است نماینده ایران معرفی شود .