آلودگی هوای پایتخت و چرایی ها و راهکارها

تاسیسات نیوز: آسمان تهران از ساعات اولیه روز پنج‌شنبه شاهد «مه» ناشی از ابر سنگین و «مه‌دود» متاثر از «انباشت ذرات و گازهای آلاینده هوا» شد و این وضعیت دست‌کم تا غروب جمعه ادامه پیدا کرد.

بررسی‌های صورت گرفته، درباره «همزمانی آلودگی و ناپایداری جوی» طی دو روز گذشته نشان می‌دهد، یک هفته افت شدید دمای هوا در تهران باعث شد غلظت ذرات معلق و گازهای سمی در لایه‌های پایین جو به‌خاطر بروز پدیده اینورژن –وارونگی هوا- افزایش پیدا کند. در قالب این پدیده، چرخش هوای آلوده و گرم به سمت بالا و هوای تمیز و سرد به سمت پایین، مختل یا متوقف می‌شود و در نتیجه امکان تصفیه نسبی هوا در آسمان شهر از بین می‌رود. فقر «هوای قابل تنفس» در تهران بیش‌ از هر زمان دیگری گسترش پیدا کرده است. زمستان امسال تا اینجا، «آلوده‌ترین» زمستان از سال۹۲ بوده است؛ به‌طوری‌که ۴۰روز از ۵۵روز اول این فصل، «آسمان تهران وضعیت غیرقابل قبول» داشته است. پاییز نیز رکورد آلودگی ۱۳ساله را زد. این وضعیت ۴ متهم دارد.
شهروندان تهرانی آلوده‌‌ترین زمستان از سال ۹۲ به بعد را تجربه می‌کنند؛ این در حالی است که امسال رکورد تعطیلی اجباری به دلیل محدودیت انرژی و افزایش آلودگی هوا نیز شکسته شده اما در پیش گرفتن این رویه تاثیر محسوسی بر مهار آلودگی هوا برجای نگذاشته است.

شدت گرفتن برودت هوا در روزهای پایانی هفته نیمه‌تعطیل منتهی به‌روز جمعه ۲۶ بهمن ماه باعث شد تا شهروندان تهرانی همراه با پدیده بارش نسبی باران و برف و مه، مه‌‌دود را نیز تجربه کنند. مازوت‌‌سوزی نامحدود در نیروگاه‌‌ها، فرسودگی مفرط خودروهای سواری، کاهش کیفیت بنزین و گازو‌ئیل و در نهایت کاهش دمای هوا با تشدید بروز پدیده وارونگی هوا باعث شد تا پایتخت از ساعات ابتدایی روز پنج‌شنبه تا اواسط روز جمعه مجدد در دود غوطه‌‌ور شود. از ۵۵ روز سپری‌شده از زمستان امسال منتهی به‌روز جمعه ۲۶ بهمن، هوای پایتخت تنها برای ۱۵ روز در وضعیت قابل قبول قرار داشت؛ این در حالی بود که طی این بازه زمانی هوای تهران ۳۳ روز برای گروه‌‌های حساس و ۷ روز برای تمامی گروه‌‌ها ناسالم بود. این آمار بیشترین تعداد روزهای زمستانی آلوده پایتخت از سال ۱۳۹۲ به بعد بود.

تعطیلی و بارش برف و باران نتوانست هوای پایتخت را تمیز کند و شهروندان تهرانی در دو روز پایانی هفته‌‌‌‌ای که نیمی از روزهای کاری آن به دلیل برودت هوا و ناترازی انرژی نیمه تعطیل بود؛ با افزایش آلودگی هوا و مه‌دود مواجه شدند. مشاهدات پایتخت‌‌نشینان از آن حکایت دارد که از ساعات ابتدایی روز پنج‌شنبه ۲۵ بهمن ماه بارش برف و باران در مناطق مختلف شهر آغاز شد، همزمان بسیاری از مناطق با بروز پدیده مه نیز مواجه بودند. در حالی که انتظار می‌‌رفت در چنین شرایط جوی، هوا نسبتا تمیز باشد؛ اما در عین حال شهروندان همزمان با مه‌‌دود در هوا نیز روبه‌رو شدند و به این ترتیب تهران در میانه زمستان، دو چهره ناسازگار یعنی بارش برف و باران و آلودگی را همزمان تجربه کرد.

انتظار طراوت هوا در پی بارش باران و برف در اذهان همگان وجود دارد؛ در عین حال خاطرات جمعی پایتخت‌‌نشینان همراه با جملاتی از سوی مسوولان شهری است که دعا برای بارش باران و وزش باد را تنها راه‌حل چالش آلودگی هوا در روزهای سرد سال عنوان می‌‌کردند. با وجود این زمستان امسال در حال سپری کردن روزهایی است که دیگر بارش باران و برف نیز نمی‌تواند آلودگی هوای تهران را مرتفع کند. در چنین شرایطی برخی در توجیه وضعیت هوای بارانی اما آلوده تهران بر نقش اثرگذار وزش باد در بهبود کیفیت هوا تاکید دارند و معتقدند که اثرگذاری وزش باد بر کاهش آلودگی به مراتب قابل‌توجه‌‌تر از بارش باران و برف است. در حالی که مشاهدات شهروندان تهرانی از آلودگی هوای پایتخت در ساعات ابتدایی روز پنج‌شنبه ۲۵ بهمن ماه حکایت داشت؛ شرکت کنترل کیفیت هوا، شاخص ۲۴ ساعت منتهی به صبح پنج‌شنبه را برابر ۱۳۳ واحد یعنی آلوده برای گروه‌‌های حساس اعلام کرد. در این روز غلظت مازوت (SO2) برابر ۴۰ و غلظت ذرات کوچک‌تر از ۲٫۵ میکرون برابر ۱۳۳ بود. همچنین شاخص کنترل کیفیت هوا برای ۲۴ ساعت منتهی به صبح روز جمعه ۲۶ بهمن نیز برابر ۱۴۷ اعلام شد و به این ترتیب در این روز نیز هوا در محدوده آلوده برای گروه‌‌های حساس باقی ماند.

وارونگی دما دخیل بود
درحالی هوای تهران طی روزهای پایانی هفته جاری نسبت به روزهای قبل آلوده‌‌تر شد که اتفاق جدیدی طی این دوره رقم نخورد؛ البته منابع معمول آلاینده هوای تهران شامل تردد خودروهای سواری که بخش قابل‌توجهی از آنها دچار فرسودگی مفرط هستند، بنزین و گازوئیل بی‌‌کیفیت و مازوت‌‌سوزی در نیروگاه‌‌ها به قوت قبل وجود داشت. با وجود این تنها اتفاق جدید طی روزهای پایانی هفته کاهش محسوس دمای هوا و تشدید پدیده وارونگی دما بود.

پدیده وارونگی دما (وارونگی هوا) از جمله دلایل بروز آلودگی هوا در روزهای سرد سال است؛ این نوع آلودگی در تهران سابقه طولانی دارد. در وارونگی دما با برهم خوردن حالت طبیعی لایه‌‌های هوا، جریان طبیعی حرکت هوا برهم خورده و این موضوع باعث به دام افتادن هوای آلوده در نزدیکی سطح زمین می‌شود.

لایه اولیه جو (نزدیک‌‌ترین لایه هوا به سطح زمین) به شکل معمول از لایه‌‌های بالایی گرم‌تر است؛ زندگی در سطح کره زمین و فعالیت روزمره این لایه را گرم‌تر از لایه‌‌های بالایی می‌کند. هوای گرم سبک‌‌تر بوده و بنابراین این هوای گرم به سمت لایه‌‌های بالاتر حرکت می‌کند و هوای سرد و سنگین در لایه‌‌های بالاتر به سمت سطح زمین می‌‌آید. این جریان طبیعی حرکت هوا با دور شدن ذرات آلاینده نزدیک جو به پایداری هوا و بهبود کیفیت آن کمک می‌کند. با وجود این در روزهای سرد سال وضعیت حرکت لایه‌‌های هوا تا حدی متفاوت می‌شود که از آن با عنوان پدیده وارونگی یاد می‌شود.

در روزهای زمستانی، لایه اولیه جو به دلیل برودت هوا سرد می‌شود؛ در حالی که در این زمان، دما در لایه‌‌های بالایی جو به مراتب سردتر است، اما یک لایه هوای گرم‌‌تر در بالای هوای سرد نزدیک به جو زمین ایجاد می‌شود که این لایه مانند عایق مانع از آن می‌شود که جریان طبیعی هوا برقرار شود. به این ترتیب این لایه گرم ایجاد‌شده میان لایه نزدیک به سطح و هوا در لایه‌‌های بالاتر مانع از آن می‌شود که هوای آلوده نزدیک به سطح به بالا برود. استمرار این وضعیت به انباشت آلودگی در هوا می‌‌انجامد. به نظر می‌رسد که طی روزهای اخیر انباشت آلودگی در لایه‌‌ مجاور سطح زمین عامل بروز مه‌‌دود بود.

هوا در مرز بحران باقی ماند
شرکت کنترل کیفیت، شاخص لحظه‌‌‌ای هوای تهران در ساعت ۱۶:۰۰ را برابر ۱۳۲ یعنی ناسالم برای گروه‌‌‌های حساس اعلام کرد؛ به این ترتیب در پنجاه‌‌‌و‌ششمین روز زمستان نیز هوا برای تهرانی‌‌‌ها در محدوده قابل تنفس قرار نگرفته و یک روز بر تعداد روزهای آلوده پایتخت افزوده شد. همچنین از ابتدای سال تا پایان روز ۲۶ بهمن ماه، هوای پایتخت تنها برای ۵ روز در محدوده پاک قرار داشت؛ این در حالی بود که در این مدت هوا برای ۱۹۲ روز در محدوده قابل قبول بود؛ همچنین در این بازه زمانی حدودا ۱۱ماهه، پایتخت‌‌‌نشینان ۱۱۶ روز هوای ناسالم برای گروه‌‌‌های حساس و ۱۹ روز هوای ناسالم برای تمامی گروه‌‌‌ها را استنشاق کردند.

درصورتی که شاخص لحظه‌‌‌ای هوا به مرز ۱۵۰ واحد یعنی مرز سنجش آلایندگی برای تمامی گروه‌‌‌ها برسد، کمیته بحران تشکیل جلسه داده و درخصوص فعالیت مدارس، مراکز آموزشی و دستگاه‌‌‌های دولتی تصمیم‌گیری می‌کند.