ضرورت مدیریت آب توسط مردم

در ماه‌های اخیر دو اتفاق مهم در جهت اعمال رویکرد علوم اجتماعی در طرح‌های توسعه و مدیریت آب و انرژی رخ داد که به اندازه اهمیت آن برجسته نشد.

تاسیسات نیوزاول تصویب و ابلاغ آیین‌نامه تهیه و تدوین پیوست‌های اجتماعی در طراحی کلیه برنامه‌های کلان توسعه‌ای، ملی و بومی توسط هیئت وزیران در جلسه مورخ ۱/۴/۱۳۹۹ به عنوان نقطه عطفی برای اتخاذ رویکردهای اجتماعی در طرح‌های توسعه‌ای، بود. دوم، اقدام وزیر نیرو در ابلاغ بخشنامه «فهرست خدمات اجتماعی طرح‌های وزارت نیرو»، که بر تغییر فرایندها و محورهایی برای بهبود حکمرانی آب در سطح طرح‌ها و پروژه‌ها تمرکز دارد، در تاریخ ۳۰/۴/۱۳۹۹ بود. این دو اتفاق را باید به فال نیک گرفت و به عنوان نقطه اتکایی در نظام فنی و اجرایی کشور برای تقویت سازوکارهای اجتماعی طرح‌ها و پروژه‌های آب و انرژی آن را تقویت و اجرایی کرد.
در اهمیت این بخشنامه همان بس که تمرکز بیش از اندازه در دهه‌های گذشته بر مدیریت عرضه و توسعه سازه‌ای آب، با نگاه قیم‌وار و بودجه دولت‌ها و با کمترین مشارکت از طرف جامعه، باعث شده بود که تصمیمات کارشناسان و مدیران آب به دلیل در نظر نگرفتن یا مهم ندانستن پیامدهای اجتماعی و زیست‌محیطی بر زیست جوامع محلی و شهری مختلف اثر بگذارد. اساسا، طرح‌ها و پروژه‌های آب و انرژی، همچون طرح‌های حوزه‌های دیگر، را وجه فنی و فیزیکی و لبه تیز توسعه می‌دانند که پیامدهای مثبت و منفی توسعه از طریق آن‌ها بر جوامع بار می‌شود. این طرح‌ها و پروژه‌ها پس از احداث، تنها یک سازه فیزیکی نیستند،‌ بلکه در درون جامعه حیات دارند و بعد جدیدی به جامعه اضافه می‌کنند. بنابراین، در ذیل رویکرد تمرکزگرای،‌ قیم‌مآبانه،‌ دستوری و غیر مشارکتی یکی از جنبه‌های مهم که در حیطه طرح‌ها و پروژه‌ها مغفول مانده است، بعد اندرکنش طرح‌ها با جامعه و توجه به تاثیرگذاری دوطرفه طرحها و پروژه‌های آب و انرژی و گروه‌های مختلف اجتماعی برهم دیگر است. اینکه چه کسانی، چرا، چگونه و با چه اهدافی تصمیم به تعریف و اجرای طرح و پروژه‌های آب و انرژی می‌گیرند و عدالت اجتماعی در توزیع منافع و پیامدهای طرح چگونه محقق می‌شود.
این کژکارکردی نظام فنی و اجرایی در حوزه آب و انرژی را باید در دو بعد جستجو کرد. اول ناقص، محدود و ناموثر بودن فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرح‌ها و پروژه است که به ویژه در حوزه آب سابقه‌ای حداقل دو دهه دارد. بعد دیگر این که با بررسی اجمالی درباره این مطالعات در دهه‌های گذشته به این نتیجه می‌توان رسید که به این مطالعات و جنبه اجتماعی طرح‌ها بیشتر به منظور حل معضلات و موانع اجتماعی بر سر راه اجرای طرح‌ها نگاه می‌شد، نه شناخت اجتماعی برای مشارکت مردم در تصمیم‌گیری در مدیریت آب. یعنی مهم ساخت سازه‌های جدید بود و مطالعات اجتماعی تنها باید راه اجرای این تصمیمات سازه‌ای را نشان می‌داد و همواره می‌کرد.
اما فهرست خدمات جدید مطالعات اجتماعی در طرح‌های آب و انرژی که در دو قسمت چارچوب کلان و فهرست خدمات اجتماعی برای هر مرحله از طرح تهیه شده است، از برخی لحاظ حائز اهمیت و متفاوت است که می‌توان به عنوان نقطه عطفی برای حضور مردم در مدیریت آب و انرژی به شمار آید:
این فهرست خدمات با اتخاذ نگاه و رویکرد اجتماعی به کل چرخه عمر طرح و پروژه به دنبال ایجاد فرصت‌هایی برای جلب مشارکت مردم از مرحله اولیه تشخیص نیاز و تقاضا،‌ تعیین مسئله و بررسی گزینه‌های مختلف برای حل مسئله تا مرحله طراحی و اجرا و بهره‌برداری و ارزشیابی گزینه منتخب توسط همه مردم است. مشارکت کامل مردم در تمام مراحل، نه تنها مشارکت ابزاری و مالی، کمک می‌کند که مسیر پذیرش تصمیمات و اجرای آنها توسط جامعه هموار شود.
تمرکز بر ایجاد فضایی برای اصلاح حکمرانی آب در سطح پروژه از جنبه‌های مهم این فهرست خدمات است. این کار با درنظر گرفتن محورهایی برای تقویت سازوکارهای اجتماعی چون شناخت و تحلیل ذینفعان مختلف و نظام انگیزه‌های آنها، تحقق عدالت اطلاعاتی،‌ لزوم استماع و پذیرش عمومی، شفافیت، و غیره انجام شده است.
اضافه شدن موضوع مشارکت در مرحله بهره‌برداری و نگهداری از طرح‌ها و نگاه به مشارکت از دریچه نظام بهره‌برداری، در کنار رویکرد توسعه منابع آب، جنبه نو و مهم دیگری است. رویکرد نگهداری و بهره‌برداری به اجتماعیات طرح‌ها و پروژه‌ها با افقی بلندمدت نگاه می‌کند. این رویکرد اجتماعی، طرح‌ها را به عنوان مولفه‌ای در درون یک جامعه که در پیوند با جامعه به حیات خود ادامه می‌دهد نگاه کرده و از تصمیمات کوتاه‌مدت غیرمشارکتی جلوگیری می‌کند.
مرحله ارزشیابی اجتماعی طرح‌ها از مولفه‌های دیگر مهم فهرست خدمات جدید مطالعات اجتماعی طرح‌های آب و انرژی است. اینکه طرح‌ها برای چه هدفی ساخته می‌شوند و بعد از احداث به چه مقدار از اهداف اجتماعی خود دست می‌یابند، موضوع مهمی در بخش آب و انرژی است. این ارزشیابی وقتی با مشارکت هم تاثیرگذاران از و تاثیرپذیران بر طرح انجام شود منجر به شناخت نواقص و کژکارکردی‌ها و ایجاد اعتماد عمومی می‌شود.
با وجود اتخاذ چارچوب نسبتا مطلوب و در نظر گرفتن مولفه‌های مهم اجتماعی در این فهرست خدمات، اما چالش اصلی اجرای این فهرست خدمات با توجه به ظرفیت‌های پایین اجتماعی در مهندسین مشاور و نظام کارفرمایی است. به همین دلیل نیازمند ایجاد یک مطالبه عمومی و عزم جدی در مدیران و کارشناسان و مهندسین مشاور برای استفاده از این فرصت پیش‌آمده در تقویت ظرفیت‌های اجتماعی نهادهای درگیر طرح و نهادینه کردن رویکرد اجتماعی در مدیریت آب و انرژی در آنها است. رسانه‌ها، کارشناسان اجتماعی و تشکل‌های مردم‌نهاد با آگاهی از این فرصت و برجسته‌کردن آن می‌توانند ضمن بررسی دقیق آن در قالب گفت‌وگوهای مختلف، در اصلاح و اجرای این فهرست خدمات و ایجاد مطالبه عمومی نقش کلیدی ایفا کنند.

محمد ارشدی/ معاون مرکز امور اجتماعی آب و انرژی وزارت نیرو