دوران مدرن و عصر بلندمرتبه‌سازی
به گزارش تاسیسات نیوز، آتش‌سوزی صبح روز پنج‌شنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵ ساختمان پلاسکو ما را بر آن داشت تا روند تاریخی‌ای را که منجر به پیدایش برج پلاسکو شد و ادامه این روند را تا به امروز مورد بررسی قرار دهیم.
اولین یافته‌های تاریخی ما از حیات انسان روی کره زمین نشانگر تلاش انسان‌های اولیه برای ساختن ابزار شکار و یافتن سرپناه بوده که آثار باقی‌مانده از غارهای لاسکوا و آلتامیرا گواه این هستند، بعدها در دوره نوسنگی و عصر کشاورزی، کافی نبودن سرپناه‌های طبیعی اولیه و دور شدن از آنها نیاز به ایجاد سرپناه‌های مصنوعی و دست ساخت را ایجاد کرد و منجر به ساخت اولین کلبه‌ها و خانه‌ها از شاخه‌های درختان و حفر گودال و پوشاندن آن با شاخ و برگ درختان شد، اما این همه ماجرا نبود چرا که در اعماق تاریک و بر دیواره غارهایی که سرپناه‌های اولیه بودند نقاشی‌هایی یافت شده که بیانگر تنیده شدن ذهن انسان با اندیشه و هنر از همان دوره‌های اولیه بوده، همین ویژگی اندیشمندی و هنرمندی بود که در طول تاریخ در کنار شرایط تحمیلی طبیعی، مصالح در دسترس، ابزارها و تکنیک‌های ساخت سبک‌های معماری را در دوره‌های زمانی و مکانی مختلف رقم زدند.
این بعد اندیشمندی انسان در اسطوره‌ها، باورها و مذاهب نمود پیدا کرد و هنر را هم به خدمت گرفت و به ایجاد معابد، پرستشگاه‌ها، آرامگاه‌ها، قلعه‌ها و کاخ‌ها انجامید که در این میان نقش معابد و پرستشگاه‌ها پررنگ‌تر از بقیه است. پراکندگی گروه‌های انسانی روی کره زمین و تفاوت در امکانات و شرایط زیستی، طبیعی و محیطی باعث ایجاد تنوع در شیوه‌های ساخت و معماری شد و از طرفی کوچ، تجارت و جنگ باعث تاثیرپذیری و تاثیرگذاری این سبک‌ها و شیوه‌های ساخت بر همدیگر شدند.
روند این شیوه‌های مختلف معماری با همه ابعاد و شباهت‌ها و تفاوت‌ها و تنوع‌ها در حدود 600 سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین یونان تحت تاثیر سه عنصر انسان، طبیعت و عقل به شیوه‌ای انجامید که مبانی آن بیشترین تاثیر را بر تمدن و معماری امروز گذاشت، در آن دوره به جز معابد و ساختمان‌های رسمی شهرسازی نیز پیشرفت کرد و انواع بناهای عمومی مانند تالارهای اجتماعات به شکل آمفی تئاتر، گذرگاه‌های سرپوشیده، ستون‌های یادبود در خیابان‌ها، ورزشگاه و باشگاه‌های پرورش اندام پهلوانان، میدان‌های دو و اسب سواری با ردیف جایگاه‌های پلکانی برای تماشاگران ساخته می‌شد.
این محوریت انسان و پرداختن به رفاه و نیازهای عمومی در معماری دوره روم هم تداوم پیدا کرد. ساخت‌وساز در این دوره با دستیابی به ملاتی جدید که می‌توان آن را بتن نامید که ترکیبی بود از آهک و آب و خاک آتشفشانی‌ای که در آن منطقه وجود داشت وارد مرحله جدیدی شد که به ساخت فضاهای بزرگ‌تر انجامید و بر خلاف معماری مبتنی بر حجم دوره‌های پیشین، فضاسازی اهمیت پیدا کرد. از بناهای این دوره بنایی که پیش دوره واقعی آپارتمان‌های امروزی نیز هست دستگاه عمارت یا آپارتمان رومی بود این ساختمان‌ها در اطراف حیاط مرکزی به‌صورت چند طبقه که دارای مغازه و میخانه‌هایی رو به خیابان بودند احداث می‌شدند، در چنین خانه‌هایی اجاره‌نشینی مرسوم بود.
حمام‌های عمومی آن دوره بناهایی عظیم و زیبا و دارای تزئینات بودند و امکاناتی از این قبیل داشتند؛ اتاق‌ها و استخرهای متعدد سرد و گرم، اتاق بخار و رختکن و مرکزی برای اجتماعات پر جنب‌وجوش که افراد در آنها به کسب و کار، ورزش و بازی و خرید می‌پرداختند، سالن‌های ماساژ و آرایش مو و سالن‌های ورزشی سرپوشیده و باز. اغذیه فروشی، فروشگاه‌های اجناس، باغ برای گشت و گپ زدن و کتابخانه و سالن مطالعه از دیگر امکانات این‌گونه حمام‌ها بود که بسیاری از ویژگی‌های مراکز خرید و کلوب‌های اجتماعی امروزی را با هم داشتند و افراد می‌توانستند ساعتی یا حتی یک روز تمام را به خوشی و لذت بگذرانند، این رفاه و امکانات جدید باعث بیشتر شدن شکاف طبقاتی و سرخوردگی طبقات زیر دست شد.
واکنش طبقه فرودست در جنبش مسیحیت نمود پیدا کرد، این جنبش اگرچه در ابتدا حالتی زیرزمینی و مخفی داشت بعدها با تداوم مقاومت و افزایش فشارها و گرویدن امپراتور کنستانتین به مسیحیت در سال 312 میلادی که با هدف پایان هرج و مرج و حفظ وحدت و یکپارچگی روم صورت گرفته بود قدرت و حاکمیت را تحت تاثیر قرار داد و به سلطه معابد انجامید که در قالب کلیسا نمود پیدا کرد، با این به رسمیت شناخته شدن دیری نپایید که این جنبش شکل آیین به خود گرفت و تلاش کرد بر ذهن‌ها و همه ابعاد وجودی انسان آن دوره سلطه خود را بگستراند، دوره‌ای که ما امروز به اسم قرون وسطی می‌شناسیم. هنر و معماری هم به خدمت این آیین گرفته شد و در نهایت به ساخت کلیساهای با عظمت گوتیک انجامید.
سرانجام جنبش اصلاح‌طلبی بر ضدسلطه کلیسا یک بار دیگر وحدت جامعه را که این بار حول محور این کلیساها شکل گرفته بود تهدید کرد در نتیجه این جنبش بود که کسانی چون رنه دکارت مبدع خرد باوری در دنیای مدرن شدند. رنسانس و انسان‌گرایی و جنبش نو، اروپا را از بنیان دگرگون ساخت. این جنبش که در قرن چهارده میلادی از ایتالیا آغاز شده بود به طغیان فکری قرون چهاردهم و پانزدهم انجامید و در نهضت اصلاحات پروتستانی به اوج رسید و در قرن شانزدهم وحدت جامعه دینی غرب را در هم شکست و نهایتا به انقلاب صنعتی در قرن هجدهم انجامید و عصر مدرن را به ارمغان آورد.
در نخستین مرحله صنعتی شدن احداث راه‌آهن و صنعت نساجی پیشگام تحول اقتصادی بودند و خیل عظیم کارگران به مراکز شهری نو ظهور روی آوردند، در پی این تحولات در کشورهای اروپایی سرمایه‌دار به‌عنوان قدرت برتر جایگزین زمین‌دار شد و سرمایه‌گذاری در تکنولوژی به منظور تولید انبوه باعث دگرگونی‌های پی‌در‌پی در صنعت شد.
در حوزه ساخت‌وساز بنا به ضرورت تسریع در حمل‌ونقل و نیاز شبکه راه‌آهن اولین نمودهای این تحول در ساخت پل‌های فلزی دیده شد، شکل‌گیری نمایشگاه‌های جهانی از دیگر رویکردهای تکنولوژی جدید بود. ضرورت ساخت این نمایشگاه‌ها و نیاز به فضاهای در مقیاس وسیع و در زمانی محدود که خود در عین حال نماینده و نمایشی از این تحول جدید باشد موجب خلاقیت و نوآوری و تغییر در مصالح و تکنولوژی ساخت شد، برج ایفل به‌عنوان نماد این دوره مربوط به دومین نمایشگاه بزرگ جهانی سال 1889 در پاریس است. ادامه این تحولات به معماری سبک بین‌الملل انجامید، شیوه‌ای که همانند دیگر محصولات انقلاب صنعتی برای همه جهان تجویز می‌شد.
این تحولات و تمرکز جمعیتی که در پی نیاز به نیروی کار کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی به شهرها روی آورده بودند و کمبود زمین، روی آوردن به ساخت در ارتفاع را اجتناب‌ناپذیر کرده بود. در پی اختراع اولین آسانسور بی‌خطر در سال 1853 به دست اوتیس، اولین بنای بلندمرتبه هم به دست ویلیام له بارن جنی به نام ساختمان بیمه به سال 1884 در 10 طبقه در شیکاگو ساخته شد. به فاصله حدود پنج سال از ساخت این بنا دنیل هادسن برنم و جان لبورن روت ساختمان مونادناک را در 16 طبقه به اجرا درآوردند که آخرین بنا از این شیوه جدید بود که بعدا در تاریخ معماری به مکتب شیکاگو معروف شد. مکتب شیکاگو با آنکه نتوانست در دهه‌های نخستین قرن بیستم به حیات خود ادامه دهد ولی نمی‌توان تاثیر آن را در شکل‌گیری نسل‌های بعدی ساختمان‌های بلندمرتبه که اینک به‌عنوان آسمانخراش نامیده می‌شود نادیده گرفت.
تاثیرات انقلاب صنعتی و تحولات جدید به همه جهان گسترش یافت و در آستانه قرن بیستم برخی از دستاوردهای انقلاب صنعتی به کشورهای آسیایی نیز کشیده شد. معماری ایران هم در اواخر قرن نوزدهم تحت تاثیر مستقیم این جریان جهانی معماری قرار گرفت، پیشگامان این جریان در ایران چه ایرانیان تحصیل کرده در اروپا و چه اروپاییانی که برای کار به ایران آمده بودند آموزه‌های معماری مدرن را در ایران به‌کار بردند. ضرورت صادرات محصولات حاصل از انقلاب صنعتی و واردات مواد خام از یک طرف و از طرفی جنگ‌های جهانی و نیاز به قدرت جابه‌جایی سریع نیروها و مهمات و تحرک سریع نظامی طرف‌های این جنگ‌ها توسعه سریع شبکه حمل‌ونقل را در همه جهان ضروری ساخته بود که طرح راه‌آهن شمال به جنوب ایران نیز بخشی از این برنامه بود. ساخت این راه‌آهن و ضرورت حضور پیمانکاران خارجی و به تبع آن ساخت ساختمان‌های جنبی و ایستگاه‌های راه‌آهن الگوبرداری و تاثیرپذیری از این تحولات و جریان‌های جهانی را سرعت بخشید و در نهایت به از نفس افتادن معماری و شیوه ساخت بومی منجر شد.
امروزه با گذشت نیم قرن از ساخت اولین بناهای مدرن در ایران که می‌توان آنها را فرزندان صنعت و جهان جدید نامید، این بناها از طرفی جزئی از نوستالژی و خاطرات مردم بوده و از طرفی بخشی از تاریخ معماری هستند، در این میان ساختمان پلاسکو به‌عنوان یکی از اولین ساختمان‌های بلندمرتبه در ایران جایگاه ویژه‌ای داشت و با وجود اینکه در آتش‌سوزی تخریب شد جایگاه ویژه خود را در تاریخ معماری حفظ خواهد کرد.
سازه و وضعیت ساختمان پلاسکو
ساختمان پلاسکو در تقاطع خیابان استانبول و فردوسی تهران در سال 1336 تا 1337 طراحی شد و ساخت آن تا 1341 به طول انجامید. این بنای بلندمرتبه به وسیله دو آرشیتکت آمریکایی به نام‌های بنجامین براون و اسپرو دالتاس طراحی شد.
این دو در سال 1336 (1957 میلادی) در تهران شرکت براون – داتلاس و شرکا را تشکیل دادند. این شرکت به مدت 25 سال در ایران و عربستان فعال بود و به جز ساختمان پلاسکو بناهای دیگری نیز در ایران ساختند.
دیدگاه آنها استفاده از مصالح محلی، کارگرهای ماهر و تنظیم مخارج مناسب برای پروژه بود که در اغلب بناهای طراحی شده توسط آنها در دهه 50 و 60 میلادی رعایت شده است. از زمان ساخت پلاسکو تا به امروز شیوه‌های معماری و تکنولوژی‌های ساخت و ضوابط و استانداردها و قوانین مربوط به آنها در ایران و جهان پیشرفت‌های زیادی را به خود دیده است، از این میان آنچه رعایت نشدن آنها بیشترین سهم را در آتش‌سوزی و تخریب پلاسکو دارند عدم رعایت مقررات مربوط به حفاظت ساختمان‌ها در مقابل حریق و مراقبت و نگهداری از ساختمان‌ها است. امید است با گسترش فرهنگ رعایت قوانین و ضوابط و مقررات از این به بعد شاهد این‌گونه حوادث ناگوار نباشیم.
صلاح‌الدین مفاخری
منابع:
1- آشنایی با معماری جهان، ابراهیم زارعی
2- معماری غرب، ریشه‌ها و مفاهیم، مسعود امیربانی
3- میراث معماری مدرن ایران، اسکندر مختاری طالقانی
4- مباحث مقررات ملی ساختمان
5- سایت گروه معماری دوران تحول
انتهای خبر