تشدید بحران آب شیرین در ترکیه، سوریه، عراق و ایران

«محمدحسین کریمی پور»، رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی اتاق ایران درباره منابع آب در ایران به خبرآنلاین گفته است: «ایران کشوری خشک است و در منطقه ای قرار دارد که سطح متوسط بارش آن نزدیک به 30 درصد متوسط بارش در جهان است و در سه دهه اخیر با خشکسالی هم مواجه شده که مزید بر علت است.»

وی با محاسبه میزان آب شیرین در دسترس هر ایرانی می‌گوید که سهم ایرانی‌ها حدود یک نهم سهم هر فرد ساکن روسیه است. وی معتقد است که 90 درصد آب موجود ایران با کارآیی بسیار پایین در کشاورزی مصرف می‌شود. از طرف دیگر، همین چند روز پیش بود که «علی ایرانپور»، یک عضو کمیسیون کشاورزی مجلس قانونگذاری ایران خبر داد که دولت طرحی برای واردات آب از کشورهای همسایه تهیه کرده است. در چنین وضع نامساعدی که منابع آب ایران دارد، یک خبر منتشر شده از طرف یک مرکز پژوهشی نشان می‌دهد ذخایر آب شیرین ایران، عراق، سوریه و ترکیه روندی کاهنده را تجربه می‌کند.

به گزارش خبرآنلاین، نتایج مطالعه جدیدی که با استفاده از داده‌های ماهواره‌های اندازه‌گیری گرانشی ناسا انجام شده است، نشان می‌دهد که بخش‌های بزرگی از ناحیه کم آب خاورمیانه منابع آب شیرین خود را طی دهه گذشته از دست داده است.

دانشمندان دانشگاه کالیفرنیا ایروین، مرکز پروازهای فضایی گودارد ناسا، و مرکز ملی تحقیقات جوی آمریکا کشف کرده‌اند که در یک بازه 7 ساله که از سال 2003 ميلادي (1382) آغاز شده است؛ بخش‌هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران که در امتداد حوزه آبگیر رودخانه‌های دجله و فرات قرار دارند، 144 کیلومتر مکعب از کل ذخیره آب شیرین خود را از دست داده‌اند. (هر کیلومترمکعب معادل یک میلیارد مترمکعب و هر مترمکعب معادل هزار لیتر است؛ بنابراین 144 کیلومترمکعب معادل 144 میلیارد مترمکعب یا 144هزار میلیارد لیتر است) این میزان تقریبا معادل آب بحرالمیت (دریای مرده) در اردن است. به عقیده این دانشمندان، 60 درصد از این فقدان آب ناشی از استخراج آب زیرزمینی موجود در سفره‌های آب زیرزمینی منطقه است.

این یافته‌ها نتایج حاصل از یکی نخستین ارزیابی‌های جامع هیدرولوژیکی مربوط به ناحیه دجله-فرات-غرب ایران است. از آنجایی‌ که به‌دست آوردن داده‌های زمینی در این مناطق دشوار است، استفاده از داده‌های ماهواره‌ای مانند داده‌های حاصل از ماهواره‌های دوقلوی آزمایش آب‌وهوایی و بازیابی گرانشی ناسا ضروری است. ماهواره یاد شده تصویری جهانی از تغییرات منابع آبی تهیه می‌کند که ارزش بسیار گرانبهایی دارد؛ خصوصا زمانی‌که مشاهدات هیدرولوژیکی به طور مداوم به جمع‌آوری اطلاعات نمی‌پردازند یا آنها را در خارج از محدوده مرزهای سیاسی در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند. جی فامیگلیتی، محقق ارشد مطالعه مذکور و استاد هیدرولوژی دانشگاه کالیفرنیا ایروین می‌گوید: «داده‌ها نشان از نرخ هشدار‌دهنده‌ای از کاهش ذخیره کلی آب در حوزه آبگیر رودخانه‌های دجله و فرات دارد. پس از هند، این حوزه دومین نرخ سریع از دست دادن ذخایر آب زیرزمینی را در جهان به خود اختصاص داده است. این نرخ به ویژه پس از خشکسالی سال 2007 ميلادي (1386) افزایش یافته است. در همین حال، تقاضا برای آب شیرین به طور مداوم رو به افزایش است و به دلیل تفاسیر مختلف از قوانین بین‌المللی، مدیریت آب در منطقه به صورت هماهنگ انجام نمی‌شود.»

فامیگلیتی می‌گوید که داشتن ماهواره‌های دوقلوی آزمایش آب و هوایی و بازیابی گرانشی مثل این است که خط‌کش بزرگی در آسمان در اختیار داشته باشید. در یک ناحیه مشخص، کم یا زیاد شدن رفتن منابع آبی موجب تغییر جرم زمین می‌شوند که بر روی شدت نیروی گرانشی محلی اثر می‌گذارد. با اندازه‌گیری متناوب گرانش محلی، ماهواره یاد شده نشان می‌دهد که منابع آبی هر منطقه با گذشت زمان چقدر تغییر کرده‌اند. محاسبه کارشناسان نشان می‌دهد که حدود یک پنجم افت آب، ناشی از افزایش خشکی زمین و کاهش ذخایر برف است؛ که تا حدودی واکنشی به خشکسالی سال 2007 ميلادي (1386) است. از دست دادن آب‌های سطحی دریاچه‌ها و مخازن آبی نیز دلیل یک پنجم دیگر این کاهش آب است، اما دلیل اصلی این از دست رفتن آب که حدود 90 کیلومتر مکعب می‌شود، ناشی از کاهش آب‌های زیرزمینی است.

میزان آب کافی برای پاسخگویی به نیاز سالانه ده‌ها میلیون تا بیش از یکصد میلیون ساکن منطقه، به استانداردهای محلی استفاده از آب و میزان در دسترس بودن آن بستگی دارد.» وی می‌گوید: زمانی که بروز خشکسالی میزان منابع آب سطحی در دسترس را کاهش می‌دهد، کشاورزان و سایر مصرف‌کنندگان آب به استفاده از منابع زیرزمینی رو می‌آورند. برای مثال، دولت عراق در واکنش به خشکسالی مذکور حدود 1000 حلقه چاه حفر کرد که البته تعداد بی‌شمار چاه‌های احتمالی حفر شده توسط مالکان زمین‌های منطقه را شامل نمی‌شود.

کیت واس، نویسنده نخست مقاله مذکور و متخصص سیاست‌گذاری آبی در مرکز مدل‌سازی هیدرولوژیکی دانشگاه کالیفرنیا ایروین، می‌گوید: «مدیریت آب در خاورمیانه موضوع بسیار پیچیده‌ای است؛ ناحیه‌ای که هم اینک نیز با منابع محدود آبی و شرکای رقیب فراوانی مواجه است.»

فامیگلیتی می‌گوید: «خاورمیانه مقدار آب گذشته خود را در اختیار ندارد، و منطقه‌ای از جهان محسوب می‌شود که به دلیل تغییرات آب‌وهوایی میزان بارندگی کمتری را تجربه خواهد کرد. نواحی خشک جهان خشک‌تر خواهند شد. در نتیجه خاورمیانه و سایر نواحی خشک دنیا نیاز دارند که منابع آبی در دسترس خود را به بهترین نحو ممکن مدیریت کنند.»