دریاچه ارومیه در مرحله احیاست
احیای دریاچه ارومیه اولین وعده «حسن روحانی» رئیس جمهوری در نخستین دولتش بود، وعده‌هایی که از سوی گروه‌های مختلف رصد می‌شود. منتقدان روحانی مدعی هستند وضعیت امروز دریاچه ارومیه نه به‌دلیل فعالیت‌های ستاد احیا که به‌دلیل ورود باران و فاضلاب به دریاچه ارومیه است. اما «مسعود تجریشی» رئیس ستاد احیا معتقد است که فعالیت‌های این ستاد وضعیت دریاچه ارومیه را به تثبیت رساند.
گفتگوی زیر را بخوانید:
جایی گفته بودید که ما نمی‌توانیم کشاورز را مجبور کنیم تا آب را مصرف نکند و روی گسترش گیاهان دارویی تأکیده کرده بودید. می‌دانید گیاهان دارویی اگر بازار نداشته باشند نمی‌توانند کشاورز را ترغیب به کشت کنند! آیا مشکل بازار گیاهان دارویی در حوزه دریاچه ارومیه را حل کردید؟
ما تمرکز روی گیاهان دارویی را پارسال به‌صورت جدی شروع کردیم و با جهاد کشاورزی هم قراردادی بستیم. آنها ابتدا ۲۱ شهرستان را انتخاب کردند بعد تعداد شهرها را کم کردند که به ۷ شهرستان رسید. در این هفت منطقه براساس مطالعات انجام گرفته ۹ گیاه دارویی کاشته می‌شود.
این گیاهان دارویی چه هستند؟
مثلاً گل راعی، گل محمدی، زعفران، مریم گلی، اسطوخودوس، مرزنجوش و آویشن باغی.
کدام شهرها؟
ملکان، روستای شیرین کند، شبستر، بندرحمانلو، عجبشیر و روستای ایزد خلیل از آذربایجان شرقی. ارومیه، روستای لرنی اشنویه، روستای کوروش آباد، نقده، روستای گوران آباد، تکاب از آذربایجان غربی.
همزمان با این، ما یک قراردادی با دانشگاه بهشتی و اگرواکولوژی (بوم شناسی کشاورزی) بستیم تا به لحاظ اکولوژیکی منطقه را مطالعه کنند؛ یعنی بیاید بگوید چه نوع گیاهانی براساس دمای حداکثر و حداقل و بارندگی برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه مناسب است. گزارش نهایی را به ما داده‌اند و در حال بررسی مسائل و مشکلات آن هستیم. همزمان به دنبال جمع‌آوری مطالعات تمام مراکزی که در داخل کشور روی گیاهان دارویی کار مطالعاتی کرده‌اند، هستیم. معاونت علمی ریاست جمهوری هم قرار شد به ما کمک کند تا در این خصوص شرکت‌های دانش بنیان شکل بگیرد….
با داروسازان هم جلسه‌ای داشتید؟
بله شش ماه پیش از آنها خواستیم تا گیاهانی که نیاز دارند و بازار آن را دارند، معرفی کنند. یک سری از مواد گیاهی را هم که در دارو و مواد بهداشتی استفاده می‌شود، شناسایی کردیم.
مثلاً چه موادی؟
مثلاً ما در حال حاضر یک ماده شیمیایی با منشأ گیاهی را از خارج کشور وارد می‌کنیم که می‌توان آن را در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کاشت. بعضی از این مواد در سال ۲۰ میلیون دلار واردات دارد، یعنی بازار کشت این گیاهان وجود دارد. بازارهای موجود را به مواد غذایی و دارویی طبقه‌بندی کردیم.
آیا می‌توانید کشاورزان را مطمئن کنید که محصولشان روی دست‌شان نمی‌ماند؟ طرح‌های گذشته برای احیای دریاچه ارومیه بیشتر توجه زنان روستایی را جلب کرد و مردان با توجه به وام‌های بسیار اندک و نبود بازار وارد ماجرا نشدند….
آیا درگیری وزارت امورخارجه به معنای آن است که ما در این مطالعات، بازارهای خارجی را هم دیده‌ایم. می‌دانید که نسخه گیاهان دارویی برای مقابله با کم آبی و احیا، راهکار تازه‌ای نیست و در تمام کشور به آن استناد می‌شود. در این مطالعات مشخصاً به بازار خاص خارجی رسیده‌ایم؟
بله. اولاً ما وقتی با تاجرها کار می‌کنیم، خیالمان از وجود بازار راحت است، چون تاجر خودش بازارش را پیدا کرده، یعنی کاری که من به‌دنبال آن هستم. ما دو بازار داخلی وخارجی را برای خودمان دیده‌ایم. بازار داخلی علاوه بر مصرف داخلی، تولید آن چیزی که از خارج وارد می‌کنیم هم مد نظر است. بازار خارجی هم دو وجه دارد، مثلاً ما در زمینه زعفران هم نیاز داخلی را جواب می‌دهیم هم نیاز خارجی. برای صادرات هم با تاجران زعفران گفت‌وگو می‌کنیم.
ولی نمی‌دانید ما به چه کشورهایی صادرات داریم؟
چرا ما جدول صادرات داریم که معلوم می‌کند چه گیاهانی را به چه کشورهایی صادر می‌کنیم.
نه. مشخصاً به‌دنبال بازارهای هدف خارجی حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستم…
پس ما با وجود تاجرها نگران بازار هدف نیستیم؟
نه، چون تاجر کارش بازار پیدا کردن است. ما برای فروش محصول «زنجیره ارزش» را تشکیل دادیم. یعنی سراغ دولت نرفتیم تا محصول روی دست کشاورز بماند، سراغ تاجر رفتیم. در این زنجیره ارزش از جهاد کشاورزی گرفته تا اتاق بازرگانی و تاجر هر کدام یک وظیفه‌ای دارند.
در حال حاضر برداشت گیاهان دارویی را در منطقه آبریز دریاچه ارومیه داریم؟
بله. ما چیزی حدود سه تا چهار هزار هکتار برداشت گیاهان دارویی داریم. هدف ما این است که در دو سه سال آینده به ۱۰ هزار هکتار برسانیم. بازار فروشش را هم داریم.
فکر می‌کنید گیاهان می‌توانند به لحاظ اقتصادی با محصول پرآب بری چون چغندر رقابت کنند؟
بله بعضی از گیاهان مثل زیره سیاه یا خارشتر هم نیاز کمی به آب دارند و هم به لحاظ اقتصادی با چغندرقند رقابت می‌کنند. در فرآوری‌ها، بعضی از گیاهان دارویی را از جمله دانه‌های روغنی(شبیه هندوانه ابوجهل است اما اندازه‌اش کوچکتر است) پیدا کرده‌ایم که ارزش اقتصادی آن ۱۲۰ میلیون تومان در هکتار است. کم آببر هم هست.
الان این دانه روغنی در حوضه آبریز دریاچه کشت می‌شود؟
خیلی کم،چون برای فرآوری تجهیزات بسیار سختی می‌خواهد. یک استاد در دانشگاه تبریز خیلی محدود این دانه را کاشته است. در حال حاضر می‌خواهیم کشاورزانی را شناسایی و کمک کنیم بذر در اختیار آنها قرار بگیرد.
این ۳۰۰ کشاورز که شناسایی شده، بیشتر چه محصولی را کشت می‌کنند؟
گندم، چغندر و….
شرکت‌های فرآوری مثل گیاهان دارویی به طور طبیعی باید جایگزین کارخانه چغندر شوند. آیا ستاد می‌تواند این جایگزینی را رقم بزند؟
بازار خودش جلوی رشد چغندر را می‌گیرد. ما هم می‌خواهیم چغندر قند را محدود کنیم.
ولی تا الان ستاد احیا موفق نبوده جلوی گسترش کشت چغندر را بگیرد!…
زمین‌های زیر کشت چغندر ما که افزایش داشته ولی شما می‌گویید با کشت گلخانه‌ای توانسته اید که مصرف آب را کاهش بدهید. درست است؟
بله. هم کاهش مصرف آب داشتیم هم افزایش محصول.
چقدر از احیای دریاچه ارومیه کار باران‌ها است؟
آن آبی هم که از پشت سدها رها می‌شود منشأ باران دارد. شما همین مقدار باران را در سال ۱۳۸۸ -۸۹ داشتید اما ۱۲ سانت، تراز آب دریاچه کاهش پیدا کرده بوده است. امسال تراز آب دریاچه با ۲۰ درصد بارندگی بیشتر، یک متر و ۱۵ سانت افزایش پیدا کرده. لایروبی‌هایی که انجام دادیم بالای ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب به دریاچه آورد. همه این اقدامات ستاد احیا باعث شده تا آب به سمت دریاچه ارومیه برود.
بسیاری از جمله یکی از نمایندگان آذربایجان غربی به ورود فاضلاب به دریاچه ارومیه اعتراض دارند، آیا دریاچه ارومیه با فاضلاب احیا شد؟
هنوز فاضلابی به دریاچه ارومیه وارد نشده! آن چیزی هم که نماینده شهر ارومیه می‌گوید فاضلاب شهرک صنعتی است. آن شهرک مشکل تصفیه خانه داشت و حل شد. اما ما هرگز فاضلاب صنعتی را وارد دریاچه ارومیه نمی‌کنیم. ما به‌دنبال فاضلاب‌های بهداشتی هستیم که ۹۹ /۹۹ درصد آن، آب است و بقیه مواد آلی.
یعنی فاضلاب این شهرک به دریاچه ارومیه نمی‌رود؟
تا دو سه سال پیش فاضلاب آن به دریاچه می‌رفت اما الان وارد نمی‌شود. الان تصفیه می‌شود و آب زمین‌های کشاورزی را تأمین می‌کند.
برنامه ستاد برای استفاده از فاضلاب‌های بهداشتی برای دریاچه چیست؟
آن چیزی که در حال اجرا است تصفیه فاضلاب بهداشتی تبریز، ارومیه و ۱۷ شهر دیگر است که بعد از تصفیه از طریق لوله وارد دریاچه می‌شود.
عجیب نیست که ما می‌توانیم از فاضلاب تصفیه شده صنعتی در آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده کنیم اما نمی‌توانیم وارد دریا کنیم. با توجه به اینکه محصولات کشاورزی مستقیم وارد بدن شهروندان می‌شود؟
برای همین وضعیت فاضلاب شهرک صنعتی با مخالفت سازمان محیط زیست رو به رو شد. الان بعد از تصفیه، عناصر سنگین آن گرفته می‌شود. گاهی اوقات هم دوباره در صنعت استفاده می‌شود….
ما چند درصد دریاچه را از مرگ نجات دادیم و آیا الان می‌توانیم از لفظ احیا برای شرایط حال حاضر دریاچه استفاده کنیم؟
ما می‌توانیم بگوییم دریاچه از حالت بحرانی خارج، به حالت تثبیت رسیده و در فرآیند احیا قرار دارد. پروسه احیا ۱۰ سال زمان می‌برد. ما در طول سه سال دریاچه را به حالت تثبیت رسانده و یک سال است که وارد پروسه احیا کرده‌ایم. تا سال ۱۴۰۰ باید یک متر تراز دریاچه را بالا بیاوریم. بعد از آن در یک فرآیند ۶-۷ ساله به‌دنبال آن هستیم که بتوانیم سطح آن را به تراز اکولوژیک یعنی ۱۲۷۴ متر برسانیم.
یعنی سه متر دیگر بیاید بالا؟
بله.
در تراز اکولوژیک دقیقاً چه اتفاقی می‌افتد؟
در آن زمان آرتیما(تنها موجود زنده دریاچه) برمی گردد و کانون‌های گرد و غبار از بین می‌رود. بنابراین آن چیزی که در احیا اتفاق می‌افتد آن سطحی از دریاچه است که ۱۴ میلیارد مترمکعب آب دارد.
پس دریاچه را تنها به لحاظ تراز اکولوژیکی احیا می‌کنید و هرگز ما شاهد رفت و آمد کشتی‌های غول پیکر در آن مثل چند دهه گذشته نخواهیم بود؟
هیچ دریایی بعد از خشک شدن به شرایط زمان ایده آلش برنمی گردد. دریاچه ارومیه هم هرگز به شرایط ۳۰ سال پیش بازنمی گردد. به خاطر اینکه شما الان ۱۰۰ هزار هکتار اراضی دارید که حجم رسوبات آن اجازه نمی‌دهد آب سوار آن شود.
پس ما امیدوار باشیم با احیای دریاچه به لحاظ اکولوژیکی، کانون‌های ریزگرد زیر آب می‌رود و زمین احیا می‌شود؟
بله. تراز اکولوژیکی دریاچه به ۱/ ۱۲۷۲ متر که برسد، ۹۵ درصد کانون ریزگرد زیر آب رفته است.
یعنی دو سال دیگر؟
بله سال ۱۴۰۰٫ الان چیزی در حدود ۷۰ درصد کانون‌ها زیر آب رفته است.
برخی مدعی اند ستاد احیا، اعتبار احیای دریاچه را برده و دریاچه را هم احیا نکرده است. چه پاسخی به اتهامی که به ستاد احیا وارد شده دارید؟
تمام پول‌های ستاد، پول‌های دولتی است. دستگاه‌های نظارتی از جمله دیوان محاسبات و سازمان بازرسی، روی پول‌های دولتی نظارت دارند. تا الان هر سال دو بار(هر ۶ ماه یکبار) این دستگاه‌ها وارد شده و تا به امروز یک تخلف، گزارش هم نشده است….
برای پل روگذر شهید کلانتری برنامه‌ای دارید؟
بله. مطالعاتی دانشگاه تبریز انجام داد که نشان می‌دهد ما درباره این پل دو تا گزینه داریم. یعنی باید در یک محل یا دو محل، خاکریز شکافته و تبدیل به پل شود. این پل‌ها تا قبل آبگیری کامل دریاچه، باید انجام بگیرد.
خیلی بحث می‌شود که احیای دریاچه ارومیه را باران انجام داد و ستاد احیا در احیای آن موفق نبود. نظرتان درباره این انتقاد چیست؟
ما نزدیک به دو هزار و چهارصد میلیون مترمکعب رهاسازی آب از سدها به دریاچه داشتیم. این رهاسازی را اگر از بهمن سال ۹۷ شروع نمی‌کردیم، هم خسارت سیل داشتیم هم آب به دریاچه نمی‌رسید، چون مجبور بودیم آب را در کانال‌ها رها کنیم. همچنین با سردهنه سازی‌هایی که انجام شد بالای ۱۶۰میلیون مترمکعب آب را صرفه جویی کردیم….
منبع
ایرنا