دستاورد سد دز
به گزارش تاسیسات نیوز، اجرای طرح‌های عمران منطقـه‌ای در ایـران در جهـت اهـداف مـدرن‌سـازی و اسـتفاده از فناوری‌های جدید، به منظور بهره‌برداری هر چه بیشتر از امكانات و استعدادهای كشـور و بالا بردن سطح زندگی ساكنان مناطق گوناگون، شـكل گرفـت.
اولـین طـرح منطقـه‌ای در خوزستان اجرا شد كه بخش عمده آن باعث شتاب جریان نوسازی در منطقه دزفـول شـد. مهم‌ترین فعالیت اقتصادی دزفول كشاورزی است؛ به علت توجه خـاص دوره پهلـوی دوم به خوزستان، احداث سد دز در این منطقه و استفاده وافر از آن در كشاورزی خوزستان در برنامه‌های دولت اهمیت خاصی یافت. این استان همواره موقعیت مهم خـود را در اقتصـاد ایران حفظ كرد و در رشد پیش‌بینی شده منطقه تاثیر بسزایی در اقتصاد دزفول داشت.
ایـن طرح كه از سوی سازمان برنامه و با مشاركت شركت عمران و منابع آمریکا انجـام و اعتبـار آن با وام بانك جهانی محقق شد، شامل احداث سدی روی رودخانه دز، احداث شبكه برق منطقه‌ای، ایجاد و توسعه شبكه برق شهری، ایجاد و توسعه كشاورزی آبـی در منطقـه زیـر سد، احیای صنعت نیشكر و توسعه برنامه‌های آموزشی برای پیشرفت كشـاورزی منطقـه بود كه به رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی دزفول انجامید و همچنـین بـرای اجـرای آن نهادهای جدید اقتصادی در كشور تاسیس شد. پژوهش پیش رو كه به روش پژوهش‌های تاریخی با تركیبـی از روش‌های توصـیفی، روایی و تحلیلی انجام شده است به این سوال پاسخ می‌دهد كه «آیا اجرای ایـن طـرح‌ها باعث ایجاد تحول و توسعه در اقتصاد این ناحیه شده و به تبـع ایـن توسـعه اقتصـادی آیـا توسعه اجتماعی نیز صورت گرفته است؟»
تحقیق حاضر، برای درك توسعه محلی، دوره پهلوی را در نگاه توسـعه‌ای بـه چـالش كشیده و توانایی‌های منطقه را برای برنامه‌ریزان توسعه ملی مطرح و روشن كرده است كـه برنامه‌ریزان چه برنامه‌هایی را برای توسعه منطقه در اولویت قـرار دهنـد. ایـن پـژوهش بـا نگاهی تاریخی تحلیلی روند رشد و توسعه در این منطقه را مطالعه كرده و این تفكر را كه همه امور انجام شده دوره پهلوی به ضرر مملكت و برای غـارت كشـور بـوده اسـت نادیده گرفته و با رویكرد تاریخی به توسعه، منابع را تجزیه و تحلیـل كرده است. با این نگاه هم از تحقیقات پژوهشگـران خـارجی كـه از بیـرون و بـه دور از مسائل سیاسی داخل واقعیت‌ها را بیان كرده‌انـد، هـم از اسـناد و گـزارش‌های تهیـه شـده سازمان‌های متولی طرح و همچنین از مصاحبه با مسوولان و كارشناسان این طرح‌ها كه در اجرای آنها نقش فعال و تاثیرگذاری ایفا كرده‌اند، استفاده شده است.
درخصوص نقد پیشینه تحقیق، ذكر این نكات ضروری به نظر می‌رسد كه برخی از آثار از جمله مقاله كاوه احسانی با عنوان «تبارشناسی طرح‌های بزرگ عمرانی در ایران معاصـر» و همچنین كتاب ابراهیم رزاقی با نام «آشنایی با اقتصاد ایران» بر آنندكه این طرح‌ها بـدون مشاركت جامعه محلی و مردم منطقه اجرا شده است.
در صورتی كه عكسی به‌جامانـده بـا مضمون زمینداران دعوت شده دزفول به سازمان برنامه برای مذاكره درخصوص اجـرای طرح، این دیدگاه را تضعیف می‌كند. برخی از منابع از اجرا نشدن صنعت تبدیل و فناوری به‌دست شركت‌های كشت و صنعت انتقاد كرده‌اند كه بایـد گفـت بـا پیـروزی انقـلاب اسـلامی و تعطیلی این شركت‌ها مراحل گوناگون تكمیل آنها محقق نشد.
برخی از منابع درخصوص از بین رفتن كشاورزی سنتی با آمدن كشاورزی مكانیزه مطالبی نوشته‌اند كه در این مقاله روشـن شـده اسـت ایـن شركت‌ها با اقدامات اصلاحی در كشاورزی باعث رونق در همه نظام‌های بهره‌برداری از جمله كشاورزی سنتی شده‌اند. برخی از منابع بحث مهاجرت گسترده روسـتاییان بـه شـهر دزفول را بعد از اجرای این طرح مطرح كرده‌اند؛ در صورتی كه ایجاد شهرك‌های حاشـیه شهر از جمله شهرك مدرس كه عمده مهاجران شهر دزفول را تشكیل می‌دهنـد، از بعـد انقلاب صورت گرفت. همچنین برخی منابع بیكاری زارعان در منطقه طرح را بیان كرده‌اندكه گزارش رئیس اداره كشاورزی دزفول بر اشتغال آنها در موسسات جدید دلالت دارد.
طرح مساله
جریان نوسازی دوره پهلوی اول در دزفول دیرتر از سایر شهرها شروع شد و با شیبی ملایم پیش رفت، اما در دوره پهلوی دوم اجرای طرح‌های عمرانی، از جمله طرح عمران منطقه‌ای خوزستان در قالب برنامه عمرانی هفت ساله دوم، به لحاظ آب فراوان و زمـین‌های مسـتعد برای كشاورزی‌های بزرگ و یكپارچه، جریان نوسازی در این شهر را شدت بخشید.
طرح عمران منطقه‌ای خوزسـتان را دیویـد لیلیانتال (Liliental Eli David )و گـوردون كلاب (Clapp.R Gordon )تهیه و به سازمان برنامه پیشنهاد كردند و هـدف از آن احـداث سدی روی رودخانه دز، احداث شبكه برق منطقه‌ای، ایجاد و توسعه شـبكه بـرق شـهری، ایجاد و توسعه كشاورزی آبی در منطقه زیر سد، احیای صنعت نیشكر، توسعه برنامـه‌های آموزشی برای پیشرفت كشاورزی منطقه و ایجاد شـركت‌هـای كشـت و صـنعت بـزرگ چند ملیتی بود.
حال پرسش اصلی این تحقیق این است كه: آیا این طرح توانست موجبـات توسعه همه‌جانبه اقتصادی اجتماعی را در دزفول فراهم كند؟ به‌نظر می‌رسد طرح عمران منطقه‌ای خوزسـتان در دوره پهلـوی در رشـد اقتصـادی اجتماعی دزفول موثر بوده است. اغلب منابع و تحقیقات درخصوص طرح عمران منطقه‌ای خوزستان اهمیت منطقه اجرای طرح به لحاظ جغرافیای اقتصـادی و نحـوه اجـرای طـرح، نظام‌های متعدد بهره‌برداری و تاثیر طرح عمران منطقه‌ای در حوزه‌های گوناگون، تحـولات ایجادشده در اقتصاد منطقه چه در روستاهای طرح و چه در دزفول، و نتایج این طرح را در اقتصاد ملی بررسی كرده‌اند.
دگرگونی اقتصادی اجتماعی عمدتا در دوره پهلـوی دوم در نتیجـه درآمـد فزاینـده نفتـی میسر شد كه بخش عمده‌ای از این درآمد از طریق برنامه‌های اقتصـادی صـرف بهره‌وری اقتصاد كشور شد (آبراهامیان، 1383:390). از برنامه اول تا برنامـه سـوم عمرانـی، پـس از ارتباطات و مخابرات، كشاورزی در درجه اول اهمیت قرار داشت و به همین علت در ایـن برنامه‌ها بیشترین هزینه‌ها از نظر بخش‌های تولیدی به بخش كشاورزی اختصـاص یافـت (رزاقی، 1367:80). به عبارتی، نخستین برنامه‌های توسعه در زیرساخت‌ها از جملـه شـبكه حمل ونقل، بخش كشاورزی، طرح‌های آبیاری و صنعت و معدن و منـابع انسـانی متمركـز شد.
یكی از این برنامه‌ها ساخت سد عظیم دز در دزفول بود که باعث توسعه نیروی برق به چند برابر شد و ناحیه تحت آبیاری آن تا سه میلیـون هكتار گسترش یافت. دولت همچنین در ادامه این اقدامات با تشویق واردات تراكتـور، داروهـای دامی، كود شیمیایی و بذرهای نمونه كشاورزی را توسعه بخشید (عیسوی، 1369:606). در موافقت‌نامه‌ای بــین ســازمان برنامــه و شــركت آمریكــایی «عمــران و منــابع» مقرر شد ایران بتواند از لحـاظ فنـی از خدمات كارمندان فنی هیات‌های گوناگون خارجی، بنگاه‌های خصوصـی و موسسـات تخصصی ملل متحد استفاده كند.
برای عملیات توسعه خوزستان كمیسیونی هفت نفره بـه نام «كمیسیون موقت هفت‌نفری برای عمران منطقه خوزستان» بـا شـركت مرتضـی‌قلـی بیات مدیرعامل شركت ملی نفت ایران، محمدعلی مافی سناتور، ابوالقاسم نجم استاندار سابق خوزستان، محمود ناصری وزیـر كشـاورزی، ابـراهیم مهـدوی اسـتاندار و رئـیس سازمان سد كرخه، عبدالحمید بختیار و صادق بوشهری نمایندگان مجلس، تشـكیل شـد.(Clapp, 1957: 14) با تشكیل سازمان عمران خوزستان، برای بهره‌برداری هماهنگ از تمـامی منـابع منطقـه، طرح‌هایی نظیر شبكه‌ای از سـدها، شـبكه توزیـع بـرق، كارخانـه تولیـد شـكر، و مجتمـع پتروشیمی به اجرا درآمد (كاظمی، 1386:74). احمد آل‌یاسین، مدیرعامل سـازمان آب و برق خوزستان در سال 1356 در این باره می‌گوید: بانك جهانی قبول كرد كه سرمایه احداث سد را تامین بكند بـا ایـن پـیشنهـاد كـه بـرای آبیاری اراضی خوزستان ابتدا یك طرح آزمایشی در 22 هزار هكتار انجام شود تا از نتایج آن تصمیم بگیرند كه طرح را در سطح وسیع تری به مورد اجرا بگذارند. این طـرح شـامل احداث سدی روی رودخانه دز، احداث شبكه برق منطقه‌ای، ایجاد و توسعه شبكه برق شهری، ایجاد و توسعه كشاورزی آبی در منطقه زیر سـد، احیـای صـنعت نیشـكر، برنامـه تولید و استفاده از گاز طبیعی و ایجاد و توسعه برنامـه‌های آموزشـی جهـت پـیشرفـت كشاورزی منطقه بود. این طرح كم‌كم تحـت نظـارت مـدیران و كارشناسـان ایرانـی قـرار گرفت و به سازمان آب و برق خوزستان كه یـك نهـاد جدیدالتاسـیس بـود، واگـذار شـد.
در تاریخ 9 فروردین 1335 / 29 مارس 1956 قرارداد مربوط به استخدام شركت عمـران و منابع امضا شد (ابتهاج، 1371:ج 1، 388 ) و پس از آن كار احداث سد دز با اعطـای وام 75 میلیون دلاری بانك جهانی آغاز و در اسفند سال 1341 / 1962 ساختمان سـد عظـیم، افتتاح شد و نیروی برق آن در اردیبهشـت سـال 1342 / 1963 در دسـترس بسـیاری از مـردم شهرسـتان‌های اسـتان خوزستان قرار گرفت (دفتر برنامه و بودجه استان خوزستان، 1354 ب: 32). عبدالرضا انصاری، رئیس سازمان آب و برق خوزستان در سال 1340،در ایـن بـاره می‌گوید: «از برقی كه از سد دز می‌گرفتند می‌توانستند تمام ایران را بـرق دهنـد و ایـن برق باعث شد كه كارخانه‌های زیادی در خوزستان راه‌اندازی شود.»
همزمان با احداث سد سازمان برنامه بـرای طـرح آبیـاری منطقـه زیـر سـد خـوانین و زمینداران بزرگ دزفول از جمله مسـتوفی، حـاجی شـیخ، قطـب، سـهرابی، ظهیرالاسـلام، طهماسبی و كمالی را برای مذاكره و مشاركت آنها در اجرای طرح به تهران دعوت كرد و مدت دو ماه با رئیس و مدیران سازمان برنامه درباره مقدمات اجرای طرح جلسـه تشـكیل داد.
احداث سد دز آب مورد نیاز كشاورزی دزفول و منطقه را، به منزلـه یكـی از پایـه‌های اساسی توسعه اقتصادی، فراهم كرد (علیپور دزفولی، 1370:53)، تغییرات عمده‌ای از نظر تنوع و مقدار محصولات این منطقه به‌وجود آورد و بازده محصولات را دو تا سـه برابـر افزایش داد؛ به‌طوری كه محصول گندم از 675 كیلوگرم در هكتار به 1600 كیلـوگرم، جـو از 735 كیلوگرم در هكتار به 1800 كیلوگرم و برنج از 1600 كیلوگرم بـه 3000 كیلـوگرم در هكتار رسید (افشار سیستانی، 1366:231-230). همچنین به واسـطه تاسـیس ایـن سـد برنامه‌های عمرانی از قبیل راهسازی و شهرسـازی امكـان‌پذیر شـد و تحـول مهمـی را در اقتصاد منطقه به‌وجود آورد (دفتر برنامه و بودجه استان خوزسـتان، 1354 ب: 37). قبـل از احداث شبكه آبیاری دز دو آبگیر در شرق و غرب رودخانـه دز درسـت شـده بـود و آب هركدام از این آبگیرها به نهرهایی سرازیر می‌شد و زمین‌های كشاورزی را آبیاری می‌كـرد.
این نهرها متعلق به مالكان بود و زارع هیچ‌گونه حقی نداشـت. ایـن سیسـتم سـنتی ضـمن اینكه زحمت و هزینه زیادی را به كشاورزان تحمیل می‌كرد، كـارآیی لازم را نیـز نداشـت (دركتانیان، 30 مهر 1394:مصاحبه). با احداث سد دز و دو سد تنظیمی در محل علـی كلـه و سد انحرافی در پایین پل قدیم دزفول و همچنین ایجاد صدها كیلومتر كانال‌های درجه یک و درجه 2 همه روستاها و قصبات دزفول آبیاری شد؛ درحقیقت با افتتاح این طـرح شـبكه بزرگ آبیاری دوره ساسانیان بازسازی و بهسازی شد (سجادی، 1388:86 )
عوامل مطلوب طبیعی در منطقه‌ای مثل دزفول و هزاران هكتار زمین قابل كشاورزی در این منطقه، در كنار ایجاد این سدها و كشاورزی مدرن، توسعه و گسترش شهر را به همراه داشـت (علـیپـور،84:1370)، دزفولی بعد از احداث سد دز برای بهبود كشاورزی منطقـه، نخسـت اقـدامات عمرانـی در ناحیه‌ای 22 هزار هكتاری كه در جنوب دزفول قرار داشت و شامل 58 قریه بود، انجام شد و پس از كسب تجربیات و تربیت كادر فنی مجهز و آشنا كردن بسیاری از مالكان و كشاورزان با روش‌های نوین كشاورزی عملیات عمرانی به سایر مناطق بسـط داده شـد ( سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، 1342: 61). طرح آزمایشـی دز در ازدیـاد انـواع محصـول و بـالا بـردن درآمـد كشـاورزان بسـیار موفقیت‌آمیز بود (سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، 1347:21)؛ بنـابراین، روحـانی، وزیـر وقت آب و برق، طی نامه‌ای به بانك جهانی اعلام كرد، با توجه به سیاست‌های كلان كشور درباره بهره‌برداری از منابع آبی و خاكی منطقه كه باید منجـر بـه ارتقـای سـطح كیفـی زندگی مردم منطقه شود، دولت در نظر دارد اراضی اختصاص یافته به كشت و صنعت‌ها را به 68 هزار هكتار افزایش دهد. او طی این نامه از بانك جهانی درخواست كرد كه وام مورد توافق را در مرحله دوم بازنگری قرار دهد.
منبع: تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1395، 109-85.
مقاله ارزیابی تاثیر طرح عمران منطقه‌ای خوزستان در شهر دزفول 1355 -1335 نوشته: غلامرضا دركتانیان، مسعود صفایی پور، مرتضی نورایی، مرتضی دهقان نژاد
انتهای خبر