چهارشنبه سوری، جشنی سنتی یا فاجعه ای در تقویم

تاسیسات نیوز – صدیقه بهزادپور: چهارشنبه‌سوری یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که از دیرباز با شور و نشاط همراه بوده و به‌عنوان پیش‌درآمد نوروز، نقشی مهم در فرهنگ و سنت‌های ما داشته است. اما این آیین دیرینه که زمانی پر از آداب‌ورسوم زیبا بود، حالا در بسیاری از مناطق به صحنه‌ای از انفجارهای مهیب، آسیب‌های جانی و مالی و حتی از بین رفتن بخشی از هویت فرهنگی تبدیل شده است.

سنت‌های در حال فراموشی

چهارشنبه سوری، جشن باستانی ایرانیان، در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود، این مراسم به‌عنوان نمادی از پایان زمستان و آغاز بهار، با آتش‌افروزی و پریدن از روی آتش همراه است. در گذشته، مردم با روشن کردن آتش در کوچه‌ها و خیابان‌ها، به استقبال نوروز می‌رفتند و با خواندن شعر معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» به پاک‌سازی خود از گناهان و مشکلات می‌پرداختند. پس از سوختن بوته‌ها، خاکستر آن را پشت در خانه‌ها می‌ریختند و با زدن در، به تندرستی و خوشبختی دعوت می‌کردند. همچنین، آجیل مشکل‌گشا که شامل دانه‌های مختلف بود، در این شب خورده می‌شد تا خلق‌و‌خوی مهربان و دوری از کینه و حسد را به ارمغان آورد. از دیگر رسوم این جشن، شاهنامه‌خوانی و کوزه شکستن بود. کوزه‌ای پر از آب را از بلندی به زمین می‌انداختند تا بلاها را دور کنند. فال‌گوشی و قاشق‌زنی نیز از آداب جالب چهارشنبه سوری بودند که در آن دختران و پسران با نیت‌های خاص به سخنان رهگذران گوش می‌دادند یا با پوشاندن چهره، از همسایگان آجیل و شیرینی می‌گرفتند. شال‌اندازی نیز یکی دیگر از رسوم این جشن است که در آن جوانان با طناب‌های رنگین به خانه‌ها هدیه می‌فرستادند. این جشن نه‌تنها نمادی از شادی و امید به آینده است، بلکه به تقویت پیوندهای اجتماعی و فرهنگی نیز کمک می‌کند و یادآور غنای فرهنگ ایرانیان است.

پارادوکس سنتهای قدیم با عادتهای جدید

جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی، درباره وضعیت امروز چهارشنبه‌سوری و راه‌های بازگرداندن آن به شکل اصیل و کم‌خطرش، به خبرنگار ما گفت: جامعه نیازمند آگاهی و فرهنگ‌سازی در این زمینه است و با آموزش صحیح، می‌توان این جشن را از خطرات کنونی دور کرد. ملکی می‌گوید: چهارشنبه‌سوری زمانی جشنی بود که مردم در کنار خانواده و دوستان، با روشن کردن آتش، پختن غذاهای سنتی، قاشق‌زنی و فال‌گوش ایستادن، لحظات شاد و به‌یادماندنی را تجربه می‌کردند. این رسوم علاوه بر ایجاد شادی، باعث تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی می‌شد. اما حالا، به‌دلیل تغییرات فرهنگی و عدم مدیریت صحیح، شاهد رفتارهایی هستیم که نه‌تنها ارتباطی با سنت‌های ایرانی ندارند، بلکه خطرات جدی به همراه دارند. به گفته او، این تغییرات عمدتاً به‌خاطر کوتاهی در آموزش، کم‌رنگ شدن نظارت‌های اجتماعی و ورود رفتارهای پرخطر به جای سنت‌های اصیل اتفاق افتاده است.

از جشن سنتی تا بحران شهری

ملکی تأکید می‌کند که یکی از خطرناک‌ترین تغییرات چهارشنبه‌سوری، جایگزینی رسوم قدیمی با رفتارهای پرخطر است. او می‌گوید: زمانی، مردم دور آتش جمع می‌شدند و از روی آن می‌پریدند، اما حالا مواد منفجره‌ای به کار می‌رود که گاهی اندازه توپ فوتبال هستند! این یعنی ما دیگر با یک جشن روبه‌رو نیستیم، بلکه با یک بحران اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کنیم. او ضمن اشاره به مواردی که در سال‌های اخیر باعث آسیب‌های جدی شده‌اند گفت: هر سال ده‌ها نفر به‌دلیل انفجارهای مهیب، دچار قطع عضو، نابینایی و سوختگی‌های شدید می‌شوند، با حاکمیت ترس و اضطراب در جامعه شاهد تخلیه شهر به مانند منطقه جنگی هستیم.  بیماران قلبی، زنان باردار، افراد دارای اوتیسم و سالمندان، بیشترین آسیب را از این صداهای مهیب و ناگهانی می‌بینند. همچنین خانه‌ها، مغازه‌ها و خودروهای زیادی در آتش‌سوزی‌های چهارشنبه‌سوری آسیب می‌بینند. ملکی دراین‌باره می‌گوید: حجم تماس‌های اضطراری که در این شب با ما گرفته می‌شود، چندین برابر روزهای عادی است. بسیاری از این حوادث، فقط به‌دلیل استفاده غیرمسئولانه از مواد محترقه رخ می‌دهد. اگر این روند ادامه پیدا کند، چهارشنبه‌سوری از یک جشن ملی، به یک فاجعه ملی تبدیل خواهد شد. تبدیل شدن مراسم چهارشنبه سوری به یک رویداد خطرناک که باعث ایجاد اضطراب و ترس در بین افراد آسیب‌پذیر مانند بیماران اوتیسمی، زنان باردار و دیگر بیماران می‌شود، واقعاً جای تأمل دارد. این وضعیت می‌تواند به گونه‌ای باشد که افراد مجبور شوند شهر را ترک کنند یا در خانه‌های خود محبوس شوند، که این خود به نوعی به یک منطقه جنگ‌زده شبیه می‌شود. این نه تنها بر روی کیفیت زندگی این افراد تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه به نوعی نشان‌دهنده عدم توجه به ایمنی و سلامت جامعه است. بسیار مهم است که به این مسائل توجه کنیم و تلاش کنیم تا مراسم چهارشنبه سوری به جای تبدیل شدن به یک منبع استرس و خطر، به یک جشن واقعی و شاداب تبدیل شود.

مرگ رویاها با بالن‌های آرزوها

او ادامه داد: یکی دیگر از خطراتی که در سال‌های اخیر به چهارشنبه‌سوری اضافه شده، استفاده از بالن‌های آرزو است. ملکی در این خصوص هشدار می‌دهد که؛ در نگاه اول، بالن‌های آرزو ممکن است زیبا به‌نظر برسند، اما این بالن‌ها که با آتش روشن می‌شوند، می‌توانند روی سقف خانه‌ها یا مناطق جنگلی سقوط کنند و باعث آتش‌سوزی‌های گسترده شوند. در چندین مورد، این بالن‌ها باعث سوختن سقف‌های برزنتی و خسارات مالی سنگین شده‌اند. او تأکید می‌کند که فرهنگ‌سازی و آموزش می‌توانند جلوی چنین خطراتی را بگیرند، اما این مسئله نیاز به همکاری مردم، رسانه‌ها و نهادهای مسئول دارد.

چه باید کرد؟

ملکی برای حل این مشکل، معتقد به چند راهکار کوتاه و بلند مدت است. او گفت: برگزاری چهارشنبه‌سوری در قالبی سنتی، با تمرکز بر مراسم‌هایی مثل قاشق‌زنی، روشن کردن آتش‌های کوچک و برگزاری جشن‌های خانوادگی. آموزش صحیح در مدارس، رسانه‌ها و خانواده‌ها برای جلوگیری از رفتارهای پرخطر، برگزاری مراسم‌های کنترل‌شده شهری، مثلاً برخی شهرداری‌ها با ایجاد فضاهای ایمن برای برگزاری جشن، توانسته‌اند این مراسم را مدیریت کنن. و…. از جمله راهکارهایی است که می توان با استناد به آن این مراسم را احیاء کرد و از خطرات احتمالی آن نیز جلوگیری کرد. در بسیاری از کشورها، مراسم آتش‌بازی به‌شکل برنامه‌ریزی‌شده و کنترل‌شده اجرا می‌شود. اگر این مدل در ایران هم اجرا شود، می‌توان ضمن حفظ هیجان و زیبایی جشن، خطرات را به حداقل رساند. او تأکید می‌کند: اگر نتوانیم مراسم چهارشنبه‌سوری را به شکل درستی مدیریت کنیم، نه‌تنها فرهنگ و هویت خود را از دست می‌دهیم، بلکه سلامت و امنیت جامعه را نیز به خطر می‌اندازیم. این جشن باید دوباره به ریشه‌های فرهنگی خود بازگردد و از یک تهدید، به یک فرصت برای همبستگی و شادی تبدیل شود. قطعاً برگزاری مراسم آتش چهارشنبه سوری کنار خانواده‌ها واقعاً می‌تواند به برگزاری امن این مراسم کمک کند و فرصتی برای احیای سنت‌ها ایجاد کند. وقتی خانواده‌ها در کنار بچه‌ها باشند، این امکان وجود دارد که فرهنگ و ارزش‌های سنتی را به آن‌ها منتقل کنند و به آن‌ها یاد بدهند که چگونه این مراسم را به صورت ایمن و سالم برگزار کنند. اگر خانواده‌ها و افراد آشنا در کنار بچه‌ها نباشند، بچه‌ها ممکن است به سمت بیگانگانی بروند که ممکن است رفتارهای خطرناک یا غیرسنتی را ترویج کنند. این بیگانگی می‌تواند نه تنها به خطرات مالی و جانی منجر شود، بلکه باعث از دست رفتن هویت فرهنگی و سنت‌های ایرانی نیز خواهد شد.

 چهارشنبه‌سوری را نجات دهیم

آنچه که روزی یکی از زیباترین جشن‌های ایرانی بود، حالا در بسیاری از مناطق به شبی پر از استرس و حادثه تبدیل شده است. اما این روند را می‌توان تغییر داد. با آگاهی، آموزش و مدیریت درست، چهارشنبه‌سوری می‌تواند دوباره به همان جشن باستانی، پر از گرما، شور و نشاط تبدیل شود. حالا سوال اینجاست؛ آیا ما حاضریم برای حفظ سنت‌های‌مان، قدمی برداریم؟ یا اجازه می‌دهیم چهارشنبه‌سوری به فاجعه‌ای دیگر در تقویم تبدیل شود؟